منابع اصلی کلیله و دمنه                                      14

پنجاکیانه                                           14

مهابهارتا                                                15

منابع دیگر کتاب کلیله و دمنه                                 16

کلیله و دمنه کتاب سیاست                                  17

فصل دوم ( جامعه شناسی سیاسی کلیله و دمنه)

جامعه شناسی سیاسی چیست                                   24

بافت سیاسی جامعه در کتاب کلیله و دمنه                            25

فصل سوم (بررسی نقش پادشاه در کتاب کلیله و دمنه)

پادشاه                                              31

خلاصه ی باب «شیر و گاو»                                   34

بررسی شخصیت پادشاه در باب شیر و گاو                              35

خلاصه ی باب « بازجست کار دمنه»                            37

بررسی شخصیت شاه در باب « بازجست کار دمنه »                       38

خلاصه باب « شیر و شغال»                                       38

بررسی شخصیت شاه در باب « شیر و شغال»                             39

خلاصه ی باب «پادشاه و برهمنان»                                40

بررسی شخصیت شاه در باب «پادشاه و برهمنان»                        42

خلاصه ی باب « زرگر و سیاح»                                43

بررسی نقش شاه در باب « زرگر و سیاح»                              44

خلاصه ی باب «شاه زاده و یاران او»                             45

بررسی نقش شاه در باب «شاه زاده و یاران او»                       46

پادشاه موفق                                         49

خطرات معاشرت با پادشاهان                                 54

چگونگی بر گزیدن خدمتکار                                  56

فصل چهارم ( بررسی نقش وزیر در کتاب کلیله و دمنه)

وزیر                                            64

نقش وزیر در داستان «شیر وگاو»                                66

خلاصه ی باب « بوم و غراب»                                 67

بررسی نقش وزیر در باب « بوم و غراب»                              70

بررسی نقش وزیر در باب «شیر و شغال»                           72

بررسی نقش وزیر در باب « پادشاه و برهمنان»                        73

بررسی نقش وزیر در باب «زرگر و سیاح»                              75

ویژگی های وزیران کار آمد                                 76

خصوصیات وزیر بد                                     82

فصل پنجم ( بررسی مقوله ی جنگ و صلح در کلیله و دمنه)

دشمن در کلیله ودمنه                                      86

خلاصه ی باب ( کبوتر  مطوقه)                               88

بررسی باب «کبوتر مطوقه» از لحاظ نحوه ی پرداخت به موضوع دشمن و صلح          89

بررسی دشمنی و صلح در باب « بوف و زاغ»                            91

خلاصه ی باب «گربه و موش»                                  94

بررسی مقوله ی دشمن و صلح در باب «پادشاه و فنزه»                  95

دشمن و انواع آن                                          97

فصل ششم ( آیات و احادیث در کلیله و دمنه )

فصل هفتم (نتیجه گیری و مقایسه )

منابع

چكیده

کلیله و دمنه یکی از کتاب های مشهور جهان است که از جهات مختلف حائز اهمیت است. این کتاب مانند رودخانه ی عظیمی است که سرزمین های مختلفی را در نوردیده، و متناسب با هر فرهنگ، آداب و … هر قوم، رنگ و بوی جدیدی به خود گرفته و از طرفی دیگر بعضی از خصوصیات خود را مانند رسوب بر جای گذاشته است. در این رساله به مسأله ی سیاست که علت پیدایش قسمت عمده ی این کتاب بوده پرداخته شده است، در پنجه تنتره (پنچاکیانه) سیاست، به ویژه سیاست عملی در رأس مسائل مطرح شده در این کتاب است. اما در تحریرهای دیگر به ویژه ترجمه ی عربی (ترجمه ی برزویه در دست نیست) سیاست کم رنگ شده است، اما در تحریر نصرالله منشی که موضوع رساله است، سیاست و پرداختن به مسائل آن دوباره اوج می گیرد. نصرالله گاه و بی گاه به مسائل سیاسی گریز می زند و در اکثر مواقع حکایات را سیاسی جلوه      می دهد. در ابواب عمده ی این کتاب، هر چند اسامی قهرمانان حکایت بنا به دلایلی از حیوانات انتخاب شده است، اما گویی پادشاهان و وزیرانی هستند که چنین اسامی را بر خود نهاده اند. زیرا تمام رفتار و گفتارشان شبیه انسان هایی است که به این مشاغل مشغولند. نصرالله علاوه بر این مطلب کتاب را به آیات و احادیث و ابیاتی آراسته که بعضاً جنبه ی سیاسی دارند. این مطالب جز در ترجمه نصرالله منشی در دیگر ترجمه ها تقریباً وجود ندارد. اما در پنجه تنتره (پنچاکیانه) کلمات قصاری شبیه به بیت (اشلوک) وجود دارد که از این جهت ترجمه ی نصرالله به آن شباهت بیشتری دارد. هر چند هیچ قرینه ای در دست نیست که نصرالله هنگام     ترجمه ی کلیله این کتاب را دیده باشد.

در این رساله سعی شده است مسائل سیاسی که مربوط به پادشاهان … در ابواب کلیله و دمنه ترجمه منشی وجود داشته استخراج و دسته بندی شود سپس به ترجمه های دیگر این کتاب پنجه تنتره (پنچاکیانه) متن عربی ابن مقفع و داستانهای بیدپای مراجعه شده است، تا ثابت شود که نصرالله در پرداختن به این مسائل تحت تأثیر متن عربی بوده است یا اینکه این مسائل، تراوش ذهن او و متأثر از اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان اوست.

مقدمه

سر چشمه ی کلیله و دمنه  

کلیله و دمنه کتابی است که از زمان های گذشته چه از لحاظ مسائل ادبی و چه از لحاظ مسائل اجتماعی و فکری در بین ملل مختلف مورد توجه بوده است. دکتر سیروس شمیسا درباره ی «کلیله و دمنه» می نویسد: «کلیله و دمنه در طی تاریخ به سه جهت همواره مورد توجه بوده است: یکی از لحاظ

 فکری که آن را کتاب کیاست وسیاست می دانستند و از این رو مخصوصاً مورد توجه دولتمردان و اصحاب سیاست بوده است. دو دیگر به لحاظ تاریخ نثر فنی چنان که اکثر نویسندگان این سبک به آن نظر داشته اند و از آن نام برده اند و حتی کسانی چون وصّاف الحضره در صدد معارضه با آن برآمده اند و سه دیگر به لحاظ تلخیص و شرح و باز نویسی چنان که قانعی شاعر آن را در قرن هفتم منظوم کرد. و در قرن دهم شیخ ابوالفضل دکنی باز نویسی دیگری از آن کرد و آن را عیار دانش نام نهاد. » ( شمیسا، 1387: 85 ) در مورد تاریخ ترجمه ی این کتاب از عربی به فارسی توسط نصر الله منشی و دیگر ترجمه هایی که از این کتاب صورت گرفته بهتر است به معرفی اجمالی این کتاب توسط كریم كشاورز رجوع کنیم: «كتاب كلیله و دمنه (كرتكا – دمنكا ) در اصل به زبان سانسكریت بوده و در دوران پادشاهی خسرو انوشیروان ابن مقفع (روزبه پسر دادویه ملقب به ابن مقفع) مشهور از زبان پهلوی به عربی ترجمه شد. رودكی شاعر نامی عصر سامانی آن را به نظم درآورد. ولی تنها چند بیتی از اثر نفیس وی در دست است. كلیله و دمنه معروف به بهرام شاهی در حدود سال 538 هجری توسط ابوالمعالی نصر الله بن محمدبن عبدالحمید از متن عربی یاد شده به فارسی برگردانده شده است. در عصر سلطنت سلطان حسین میرزا بایقرا ملاحسین واعظ كاشفی خواست كلیله و دمنه را به گمان خود نیكوتر كند و زشتش كرد و آن را انوار سهیلی نامید.» ( كشاورز، 1345: 578) ) اما اصل و ریشه این کتاب را باید در هندوستان جستجو کرد. تقریباً تمام محققان به هندی بودن آن اشاره کرده اند. محمد جعفرمحجوب هم در فصل اول کتاب خویش گزارش مبسوطی از اصل و ریشه کتاب کلیله و دمنه ارائه داده و این گونه می نویسد: «کتابی که امروز به نام های گوناگون کلیله و دمنه، انوار سهیلی، عیار دانش، همایون نامه و افسانه های بیدپای در ادب جهان معروف است، ایرانیان از هندوستان آورده، خود بابی چند بدان افزوده و بدین صورت تنظیم و تبویب کرده اند.» ( محجوب، 1336: 9)

فرانسوا دوبلوا نیز در پیشگفتار کتاب خویش کلیله و دمنه را از جمله منابع معتبر تاریخ روابط تمدن ها   می نامد. (دوبلوار،1382: 5)  اما حکایت چگونگی راه یابی این کتاب ازهندوستان، به ایران و سپس به جهان اسلام را به گونه های مختلفی نقل کرده اند. طریق اول همان است که خود نصر الله منشی در مقدمه کتاب خویش بیان می کند.

انوشیروان پادشاه ایران شنید که در هندوستان کتابی به نام کلیله و دمنه موجود است. بنابراین شاه مشتاق دست یابی به این کتاب شد. و برزویه، مامور آوردن کتاب از هندوستان گردید. برزویه وقتی به هندوستان رسید، هیچ کس را از ماموریت خویش آگاه نساخت، و در محفل درس بزرگان هند حاضر شد. در این میان با یکی طرح دوستی ریخت و هنگامی که به دوستی و شفقت او واثق شد، راز خویش را با او در میان  گذارد. دوست هندی برزویه کتابها را برای او فراهم  آورد. و او با دقت فراوان مشغول نوشتن  گشت و در این حین انوشیروان را نیز از ماجرا واقف گردانید. هنگامی که پادشاه این خبر را دریافت كرد دستور بازگشت سریع برزویه را  داد و «بروزیه طبیب بر سبیل تعجیل بازگشت و بحضرت پیوست. »( منشی، 1381: 35 )   برزویه کتاب را در بین علما و اشراف ملک عرضه داشت و همگان متعجب گشتند. پادشاه خزانه را بر او گشود تا هر آن چه از جواهر می خواهد بردارد اما او به یک جامه بسنده كرد. ولی در عوض از پادشاه درخواست كرد تا وزیر دانشمند او یعنی بزرگمهر (بزرجمهر) بابی را به نام او در آغاز کتاب بیاورد تا نام نیک او برای همیشه باقی ماند. ( منشی،  همان: 29 )  تحریر دیگری هم از آغاز سفر برزویه به هندوستان و آوردن کتاب کلیله و دمنه وجود دارد «برزوی رئیس پزشکان ایران، در یکی از کتابهای خود می خواند که در کوهستان های هند گیاهان شگفت انگیزی هست که چون با نسبتی معین به هم آمیخته شوند، می توانند مرده را زنده گردانند. برزوی نامه ای به شاه خسروی انوشگ روان می نویسد و از او اجازه می خواهد به هند رود و به جستجوی آن گیاهان بپردازد. شاه می پذیرد، و هدایا و نامه هایی را که در آنها از شاهان متعدد هند می خواهد که برزوی را در اجرای  ماموریتش یاری کنند، به او می دهد. برزوی وارد هندوستان می شود وبا استقبال و یاری امرای محلی روبرو می گردد. او سراسر هند را می گردد و همه رستنی های کمیاب را گرد می کند و می آزماید، ولی چون مرده را زنده نمی تواندکرد، ناامید می شود وی سرانجام با دانایان هند رایزنی می کند. ایشان  می گویند در کتاب های خود درباره ی رستنی های شگفت انگیز که مرده را زنده می کند خوانده اند؛ اما پس از پژوهش طو لانی، توضیح درست آن را دریافته اند. یعنی که داستان این رستنی ها، داستانی تمثیلی است: کوهها، مردان خردمند اند؛ رستنیها کتابهای ایشان؛ و مرگ، نادانی است. به یاری کتابهای دانشی، مرده ( نادان ) می تواند به زندگی ( دانایی و آگاهی ) باز گردد. برزوی از دریافت این نکته شادمانیها می کند و بر آن می شود تا کتابهای دانشی هند را گرد آورد و به فارسی ترجمه کند. او سر انجام به ایران باز می گردد . شاه نیز بسیار خشنود است. بزرگمهر را دستور می دهد تا کتابهایی را که برزوی ترجمه کرده در خزانه ی پادشاهی نگاه دارد. یکی از این کتابها کلیله و دمنه است که فصل اول آن به زندگی برزوی اختصاص می یابد. » ( دوبلوا  فرانسوا ، 1382: 100 )

اما کتاب « شاهنامه » این روایت را با عنوان « اندر آوردن برزوی کلیله و منه را از هندستان» چنین نقل

می کند:

به پیری رسیده سخن جوی بود      پزشکی سراینده برزوی بود

به هر بهره ای در جهان شهره ای      ز هر دانشی داشتی بهره ای

بیامد بر نامور شهریار          چنان بد که روزی به هنگام بار

پژوهنده ی دانش و یاد گیر       چنین گفت کای شاه دانش پذیر

همی بنگریدم به روشن روان       من امروز در دفتر هندوان

گیاهی است رخشنده چو رومی پرند  نوشته چنین بد که در کوه هند

نیامیزد و دانش آرد به جای      که آن را چو گرد آورد رهنمای

سخنگو گردد هم اند زمان             چو بر مرده بپراکنی بی گمان

بپیمایم این راه دشوار خوار     کنون من به دستوری شهریار

مگر کاین شگفتی به جای آورم     بسی دانش رهنمای آورم

(شاهنامه، 1385: 590)

انوشیروان پذیرفت و برزوی برای یافتن گیاه راهی هندوستان شد. اما تلاش او برای یافتن گیاه بی نتیجه ماند. برزوی از دانایان هند پرسید،که آیا دانایی از شما بالاتر هم در هند هست. دانایان درباره پیری کهن سال سخن گفتند.

که دانید که داناتر از خویشن            کجا سربرفرازد از انجمن

به پاسخ شدند انجمن هم سخن          که دانند ای هست ایدر کهن

به سال و خرد او زما بهتر است           به  دانش زهرمهتری بهتر است

(فردوسی، همان: 591)

برزوی پیر کهن سال را پیدا کرد و از او درباره گیاه شفا بخش پرسد و پیر دانا این راز را بر برزوی  گشود.

گیاه چون سخندان و دانش چو کوه که باشـد همه سـاله دور از گــروه

تن مرده چـون مـرد بی دانـش است     که نادان به هر جای بی دانش است

بـه دانش بـود بـی گـمان زنـده مـرد خنـک رنـج بــردار پـایـنده مـــرد

یکـی دفتری هســت در گنــج شـاه     که خــواند کلیـله و را نیـک خواه

چـــو مـــردم زنـادانـی آمـد ســتوه         گیاچون کلیله است ودانش چوکوه

کـه باشـد به دانـش نمـاینـــــده راه   بیـا بـی چـو جـویی تـودرگنج شاه

( همان،591 )

برزوی به نزد شاه رفت و از او کتاب کلیله و دمنه را درخواست کرد. ابتدا شاه ممانعت کرد ولی بعد به علت ارادتی که به شاه ایران داشت کتاب کلیله را در اختیار برزوی گذارد، اما به یک شرط و آن اینکه از  کتاب رونوشتی بر ندارد. برزویه طبیب کتاب را با اشتیاق خواند و داستان های آن را به خاطر سپارد و مخفیانه هر آنچه را که از بر داشت می نگارد.

سرانجام نیز با ارمغانی به نام کلیله و دمنه به ایران باز گشت. وقتی که کتاب را بر شاه عرضه کردانوشیروان گفت.

بدو گفت شاه ای پسندیده مرد کلیله روان مرا زنده کرد

و در خزانه را بر روی او گشود اما برزویه به جامه ای بسنده کرد، ولی در عوض از شاه درخواست کرد که  فصلی به نام او به کتاب اضافه شود تا نام او برای همیشه جاودانه بماند.

یکی آرزو خواهم از شهریار      که ماند زمن در جهان یادگار

که بنویسد این نام بوزرجمهر        گشاید بر این رنج برزوی مهر

در پایان فردوسی به ترجمه عربی و همچنین ترجمه ی منظوم رودکی هم اشاره  کرده است.منبع دیگری که به  چگونگی راه یابی کتاب « کلیله و دمنه » به ایران و فرهنگ فارسی پرداخته، کتاب « مثنوی معنوی » اثر جلال الدین بلخی است. با این تفاوت که مثنوی آن گیاه یا درخت حیات زا را علم می داند، البته علمی حقیقی که سرچشمه ی رسیدن انسان به واحد یکتا می باشد. و از کتابی به نام «کلیله و دمنه» سخنی به میان نمی آید.

گفت دانایی برای دوستان             که درختی هست در هندوستان

هرکسی ازمیوه اوخوردوبرد      نه شود او پیر نه هرگز بمرد

پادشاهی این شنید از صادقی      بر درخت و میوه اش شد عاشقی

قاصدی دانا ز دیوان ادب             سوی هندوستان روان کرد از طلب

سالها می گشت آن قاصد از او     گرد هندوستان برای جست و جو

شهر شهر از بهر این مطلوب گشت       نه جزیره ماند و نه کوه ونه دشت

هر که را پرسید کردش ریشخند     کاین که جوید جز مگر مجنون بند

( دفتر دوم مثنوی، بیت 3641 تا 3647 )

تا بالاخره این شخص پس از پرس و جوهای بسیار نا امید می شود، و قصد بازگشت می کند البته قبل از بازگشت به وطن خویش ماجرا را نزذ شیخی عالم بازگو می کند و او راز این ماجرا را  برای او این گونه شرح می دهد:

رفت پیش شیخ با چشم پر آب       اشک می بارید مانند سحاب

گفت شیخا وقت رحم و رقت است     نا امیدم وقت لطف این ساعت است

گفت واگو گر چه نومیدیستت       چیست مطلوب تو رو با چیستت

گفت شاهنشاه کردت اختیار        از برای جستن یک شاخسار

که درختی هست نادر در جهات      میوه ی او مایه ی آب حیات

سالها جستم ندیدم یک نشان       جز که طنز و تسخر این سرخوشان

شیخ خندید و بگفتش ای سلیم      این درخت علم باشد در علیم

بس بلند و بس شگرف و بس بسیط    آب حیوانی ز دریا ی محیط

تو به صورت رفته ای ای بی خبر       زآن ز شاخ معنیی بی بار و بر

گه درختش نام شد گه آفتاب       گاه بحرش نام گشت و گه سحاب

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………….. 2

فصل اول – کلیات

1-1-بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………… 6

1-2-سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 7

1-3- فرضیه ها……………………………………………………………………………………………………… 7

1-4- پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………….. 7

1-5- روش کار……………………………………………………………………………………………………… 8

1-6-  نقد وبررسی منابع…………………………………………………………………………………………… 8

1-6-1- اسناد………………………………………………………………………………………………………… 9

1-6-2-روزنامه ها و مجلات……………………………………………………………………………………… 9

1-6-3- خاطرات…………………………………………………………………………………………………. 11

1-6-4- تحقیقات جدید……………………………………………………………………………………………. 12

فصل دوم- نگاهی کوتاه به وضع نیروهای نظامی ایران در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول

2-1-تأسیس ارتش نوین…………………………………………………………………………………………… 14

2-2- واحدهای نظامی قبل از کودتای 1299…………………………………………………………………. 14

2-2-1- ژاندارمری………………………………………………………………………………………………. 15

2-2-2- بریگاد مرکزی………………………………………………………………………………………….. 17

2-2-3- بریگاد قزاق……………………………………………………………………………………………… 17

2-2-4- نیروی نظامی بیگانگان………………………………………………………………………………… 19

2-3- تشکیل قشون متحدالشکل…………………………………………………………………………………. 22

2-3-1- ارتش نوین و دو گرایش در آن………………………………………………………………………… 24

2-3-2- سازمان ستاد و لشکرها………………………………………………………………………………… 26

2-3-3- تحصیلات و آموزش نظامیان………………………………………………………………………….. 29

2-3-4- نظام وظیفه (سربازگیری)…………………………………………………………………………….. 30

2-3-5- تسلیحات و تجهیزات……………………………………………………………………………………. 31

2-3-6- منابع مالی(بودجه)……………………………………………………………………………………… 32

2-3-7- امنیه………………………………………………………………………………………………………. 33

2-3-8- نظمیه (شهربانی)……………………………………………………………………………………….. 34

2-4- تقویت و توسعه ارتش……………………………………………………………………………………… 35

2-4-1- سازمان ستاد و لشکرها………………………………………………………………………………… 36

2-4-2-نفرات و بودجه…………………………………………………………………………………………… 38

2-4-3- آموزش و تسلیحات…………………………………………………………………………………….. 39

2-4-4- نیروی هوایی……………………………………………………………………………………………. 40

2-4-5- نیروی دریایی……………………………………………………………………………………………. 41

2-4-6- امنیه………………………………………………………………………………………………………. 43

2-4-7- نظمیه…………………………………………………………………………………………………….. 43

فصل سوم- نظامیان، فترت و احیای دولت مطلقه 1330-1320

3-1-تهاجم روس و انگلیس………………………………………………………………………………………. 46

3-1-1- فروپاشی ارتش………………………………………………………………………………………….. 48

3-1-2- اشغال پایتخت وکناره گیری رضاشاه………………………………………………………………… 50

3-2-بازسازی ارتش……………………………………………………………………………………………… 52

3-2-1- سازمان لشکرها، ستاد و آموزش……………………………………………………………………… 53

3-2-2- ژاندارمری………………………………………………………………………………………………. 54

3-2-3- نیروی دریایی و نیروی هوایی………………………………………………………………………… 55

3-2-4- مستشاران آمریکایی در ایران………………………………………………………………………… 56

3-3- بحران آذربایجان و کردستان……………………………………………………………………………… 58

4-3-  رزم آرا در صحنه سیاست……………………………………………………………………………….. 59

فصل چهارم- سازمان های نظامی در دوره نخست وزیری دکتر مصدق

4-1-نخست وزیری مصدق………………………………………………………………………………………. 62

4-2- حزب کبود، نهضت ملی، گروه رزم آرا………………………………………………………………… 64

4-3- سازمان افسران حزب توده……………………………………………………………………………….. 65

4-3-1- ساختار و تشکیلات سازمان افسران حزب توده…………………………………………………….. 80

4-3-2- اساسنامه(آیین نامه) سازمان افسران حزب توده……………………………………………………. 85

 

4-4- کانون افسران بازنشسته…………………………………………………………………………………… 89

4-5- سازمان افسران ناسیونالیست……………………………………………………………………………… 91

فصل پنجم- دکتر مصدق و ارتش

5-1-دکترمصدق و تسلط بر ارتش……………………………………………………………………………… 96

5-2- واقعه 30 تیرماه 1331…………………………………………………………………………………. 101

5-3- تصفیه ارتش………………………………………………………………………………………………. 106

5-4- واقعه 9 اسفند 1331……………………………………………………………………………………. 112

5-5-توطئه، ربودن و قتل سرتیپ افشار طوس……………………………………………………………… 129

فصل ششم- ارتش و فروپاشی دولت ملی دکتر مصدق

6-1-ارتش و کودتا……………………………………………………………………………………………… 141

6-2- ارتش و کودتای نظامی 25 مرداد 1332…………………………………………………………….. 151

6-3- ارتش و کودتای نظامی 28 مرداد 1332…………………………………………………………….. 160

6-4- نقش و عملکرد افسران حزب توده در کودتای 28 مرداد 1332…………………………………. 165

6-5- نقش و عملکرد طرفداران سلطنت در کودتای 28 مرداد 1332………………………………….. 170

6-5-1-  سران کودتا…………………………………………………………………………………………… 171

6-5-1-1- سرلشکر فضل الله زاهدی………………………………………………………………………… 171

6-5-1-2- سرهنگ نعمت الله نصیری……………………………………………………………………….. 172

6-5-1-3- سرهنگ عباس فرزانگان………………………………………………………………………… 172

6-5-1-4- سرتیپ هدایت الله گیلانشاه……………………………………………………………………….. 173

6-6-نقش و عملکرد افسران ناسیونالیست در کودتای 28 مرداد 1332………………………………… 173

نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………. 174

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………… 176

چکیده لاتین………………………………………………………………………………………………………. 184

چكیده

  هدف پژوهش حاضر آشنایی با مواضع و عملكرد نیرو های نظامی و انتظامی (به طوركلی ارتش) در قبال دولت دکتر محمد مصدق  و تأثیر آن در كودتای 28 مرداد 1332 می باشد. دكتر مصدق فردی میهن پرست و مشـروطه خواه بود و خواستـار این بود كه شاه تنهـا در كشــور سلطنت كند و نه حـكومت. امـا بعد از مخالفت هایی كه بین شاه و دكتر مصدق  صورت گرفته شاه در صدد بركناری مصدق برآمد و در این راستا شاه توانست از افسران تصفیه شده استفاده كند و علیه دكتر مصدق وارد عمل شد. دكتر مصدق با تصدی پست وزارت جنگ و تبدیل آن به وزارت دفاع ملی تا حدودی توانست بر سلطه شاه بر ارتش جلوگیری كند اما به دلیل وابستگی فرماندهان به شاه در این راه موفق نبود. ولی در فرایند شكل گیری كودتا، سرانجام شاه دستور بركناری دكتر مصدق را از نخست وزیری صادر كرد. به طور كلی كودتای 28 مرداد حاصل هم اندیشی دولت آمریكا و انگلستان؛ همكاری نزدیک با افسران تصفیه شده ارتش و ارتباط مستقیم با افسران  طرفدار دربار و شاه بود و این ائتلاف زمینه ساز کودتا و سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق بود.

مقدمه

در سرتا سر تاریخ ایران، ارتش از اهمیت سیاسی و نظامی و اجتماعی بزرگی برخوردار بوده است. هر كشوری برای حفظ مرزهای خود در مقابل تهاجمات خارجی و همچنین برای محافظت از امنیت داخلی خصوصاً در برابركانون های سیاسی، اجتماعی، ضد حكومت نیاز به قوای نظامی و انتظامی(ارتش) دارد، چون عملكرد گروه های حاكم بر جامعه با خواست های مردم هماهنگ و گاه متعارض است، وجود این دو نیرو كه معمولاً در پیوند و همدست یكدیگرند در جامعه ضروری است. این دو نیرو در اكثر جوامع سنتی و از جمله در ایران چنان ساختار مشتركی هستند كه گاه تفكیک آنها مشكل است[1]. از لحاظ اهمیت موضوع باید این نكته را به یادداشت كه در دوره حكومت رضا شاه ساختار قشون متحد الشكل و به طور كلی ارتش نوین ایران بنا نهاده شد و ارتش به عنوان ركن اصلی قدرت در حكومت پهلوی تبدیل شد و دولت و مجلس هیچ نقشی در نیروهای نظامی كشور نداشتند و كنترل كامل ارتش در دست رضا شاه بود و ارتش پیوستگی زیادی با سلطنت داشت و مع الوصف ارتش پشتیبان حكومت پهلوی بود.

با اشغال ایران در شهریور 1320 و سقوط دولت مطلقه رضا شاه، ارتش نوینی را كه او تشكیل داده بود از هم فروپاشید. با روی كار آمدن محمد رضا شاه او به عنوان فرمانده كل قوا منصوب شد و با كمك ایالات متحده آمریكا  ارتش را بازسازی و در اختیار خود گرفت. ارتش بازسازی شده در سال 1325 در مقابله با جدا سازی آذربایجان نقش مؤثری ایفاء كرد و مدتی بعد رزم آرا ریاست ستاد ارتش را بر عهده گرفت و به تقویت آن پرداخت. ارتش در این دوره تحت تأثیر گروه های گوناگون سیاسی قرار داشت و به تأثیر پذیری از فضای سیاسی کشور گروه های چون سازمان نظامی افسران حزب توده، كانون افسران بازنشسته و سازمان افسران ناسیونالیست پدید آمد و به گسترش نقش خود در ارتش تأكید داشتند. پس از ملی شدن صنعت نفت، دكتر مصدق به نخست وزیری رسید. اما دولت تسلطی بر عملكرد نظامیان نداشت و نظامیان به تشویق دربار به مخالفت با سیاست های دكتر مصدق می پرداختند و از این رو دكتر مصدق با در اختیار گرفتن منصب وزارت جنگ سعی می كرد سلطه ی دربار را بر ارتش كم رنگ كند و سیطره ی دولت را بر ارتش بیشتر سازد. پس از 30 تیر 1331 شاه مجبور بود با سیاست های دكتر مصدق همراهی كند و شاه مجبور شد كه ریاست وزارت جنگ را به دكتر مصدق واگذار كند زیرا در آن مقطع شاه توانایی مقابله با افكار عمومی را نداشت. تلاش دكتر مصدق برای وادار كردن شاه به سلطنت و نه حكومت بود با این وجود روابط دكتر مصدق با مجلس از یک سو و با شاه از سوی دیگر به پایان راه و بن بست نزدیک می شد.

فصل اول : مقدمه. 8

بیان مساله : 8

اهداف تحقیق : 9

سؤالات تحقیق : 9

فرضیات تحقیق : 9

فصل دوم : معرفی و نقد منابع و مآخذ. 9

منابع ایرانی : 9

منابع خارجی : 12

تحقیقات جدید : 13

فصل سوم : بیان مفاهیم. 13

ایران.. 13

مشروعیت: 14

ایدئولوژی: 15

جنبش ( نهضت ): 15

حاكمیت  : 15

حكومت : 16

دولت: 16

هویت: 16

دولت ـ كشور : 17

نتیجه. 22

فصل دوم : سیر گرایش به تشیع قبل از دوران صفوی. 24

فصل اول : تاریخچه پیدایش شیعه. 25

1 ) آراء مورخین در پیدایش تشیع. 25

2 ) تشیع در ایران.. 28

فصل دوم : تعامل تشیع و مذاهب دیگر. 28

1 ) وحدت گرایی اسلامی در اندیشه شیعه. 28

2 ) ‌ تشیع از دید ایرانیان.. 30

3 ) شیعه اسماعیلیه و انشعابات آن : 31

4 ) پیوند های تشیع و تصوف : 32

فصل  سوم:  تشیع تا پایان دوران آغازین صفوی. 37

فصل اول : مذهب در دوره تیموریان.. 38

1. نگاهی به اوضاع شیعه در ایران قبل از صفویه : 38

2 .  سربداران : 39

3 . مرعشیان مازندران : 40

4 . حروفیان : 41

5 . مشعشعیان : 42

6 . اهل حق : 44

 

7 . حیدریه : 45

8 . نقطویان : 46

فصل  دوم : پادشاهان دوره آغازین صفوی.. 47

1 ) شاه اسماعیل اول مؤسس سلسله صفویه : 47

2 ) شاه طهماسب صفوى.. 48

3 ) نقش پادشاهان صفوی در گسترش گرایش مردم به مذهب شیعه : 49

فصل سوم : علمای دوره آغازین صفوی.. 51

1 ) تعامل علما و پادشاهان.. 51

2 ) تلاش برای ترجمه متون دینی به فارسی : 53

3)  کنش ها و واکنش های مردمی… 55

فصل چهارم  : نگاهی به نتایج نهضت های  مذهبی شیعه در دوره آغازین صفوی.. 55

نتیجه. 59

منابع و مأخذ. 62

منابع : 63

سفرنامه ها : 64

مقالات : 64

تحقیقات جدید : 64

ضمایم. 69

چكیده
پس از سقوط دولت ساسانی و تغییر دین مردم ایران از زرتشتی به اسلام ، نگرش‌های مختلفی از سوی مردم كشور مغلوب نسبت به مذاهب و گرایش‌های مختلف موجود در این دین پدیدار گردید. در مجموع مذهب تشیع با توجه به دید بازترنسبت به جامعه ، قبول نمودن بسیاری از آداب و سنن باستانی جامعه ایرانی و شباهت داشتن بسیاری از عقاید موجود در این مذهب با دین زرتشت از اقبال بیشتری برخوردار شده و بدین ترتیب به مرور قسمت بزرگی از جامعه ایرانی را دربر گرفت.

در اوایل قرن دهم هجری قمری خاندان صفوی با تكیه بر این مذهب اقدام به تشكیل اولین دولت ملی در ایران نموده و به تقابل با دو حكومت سنی مذهب در دوسوی خود ( عثمانی و ازبك ) پرداختند. صفویان از آنجا كه خود را فرستاده از طرف خداوند می دانستند برای رسیدن به مقصود خودتلاش كردند. گروهی از علما نیز كه با به وجود آمدن این دولت بارقه امیدی برای رسیدن به مقصود و تثبیت موقعیت شیعه در ایران مشروعیتی كه حكومت تنها به بركت آن می توانست پابرجا باشد ، به یاری این حكومت پرداختند ، صفویان نیز تنها براساس برداشت خود از دین و مذهب عمل نمودند. آنان با بهره گرفتن از تجربیات فراوانی كه توسط نهضت‌های شیعی قبل فراهم گردیده بود  توانستند به راحتی به اهداف خود دست یابند.

این دولت در راستای مقابله با دشمنان داخلی و خارجی خود و ایجاد انسجام در میان ایرانیان از تشیع به عنوان یكی از عوامل تقویت كننده ملیت ایرانی بهره برد ، تشیعی که به اعتقاد بسیاری مختص حکومت صفوی بود که با آمیزه‌های واقعی شیعیان نیز در تضاد بوده است. این عمل در مناطقی از کشور شکاف‌های نسبتا خطرناكی ناشی از تركیب مذهب و قومیت در جامعه‌ای كه با هم در تضاد شدید بودند در پی داشت.

فصل اول : مقدمه
بیان مساله :
در یک بررسی اجمالی از دین اسلام می توان به این نکته به صورت بسیار جدی اشاره کرد که نوع برداشت‌های افراد در این دین در بسیاری از وجوه با هم تفاوت و حتی متعارض می‌باشد. یکی از مهمترین کانون‌های تعارض در بین پیروان این دین ، نوع نگاه به رابطه بین حکومت و سیاست می‌باشد. گروهی از این افراد معتقدند که دین تنها باید به خود محدود بوده و با سیاست هیچ ارتباطی نداشته باشد. چون هر پرچمی که قبل از حکومت امام زمان ( عج ) برافراشته گردد محکوم به شکست است[1]. برخلاف این نظر گروهی دیگر از مسلمانان بر این اعتقادند که دین بدون سیاست هیچ گونه ارزشی نداشته و سیاست نیز بدون دین راه بجایی نخواهد داشت.[2]

هر حكومتی در هنگام تشكیل به دنبال نوعی از مشروعیت می‌گردد كه فلسفه وجودی حضور خود را درمنطقه توجیه نماید. پس از رسیدن به این مقصود در جهت حفاظت از خود در مقابل دشمنان داخلی و خارجی ایده و اندیشه‌ای را طلب كرده كه با بسط آن آینده خود را بیمه نموده و با طیب خاطر به فعالیت خود ادامه دهد.

مقدمه / طرح تحقیق                                                                                                           2

نقد منابع                                                                                                                                    9

بخش اول : بررسی اصطلاح وافدیه، حكومت ممالیک و فراریان در زمان سلطنت هلاكوخان و قطز  15

فصل اول : معنی و مفهوم اصطلاح وافدیه و شكل گیری حكومت ممالیك                          16

1. تعریف واژة وافدیه 16
2. حكومت ممالیک مصر و شام 19

الف. ریشه و نژاد و پیشینة ورود ممالیک به مصر                                               19

ب. چگونگی تأسیس حكومت ممالیک بحری                                        21

فصل دوم : فراریان و پناهندگان در عصر هلاكوخان و قطز                                             26

1. وافدیة خوارزمشاهی 26
2. وافدیة شام 28
3. پناهندگی ابن العبری 28

فصل سوم : وافدیه و مستأمنین در زمان هلاكوخان و ملك ظاهر بیبرس                        30

1. وافدیه به پیش قراولی امرای الوس جوجی 30

الف. منشأ و خاستگاه این گروه از فراریان مغول                                               33

ب. علل بروز اختلاف میان هلاكوخان و بركه                                      35

ج. گرایش خان الوس جوجی به ممالیک مصر                                      38

2. فرار و پناهندگی شمس الدین سلار بغدادی                                                  41
3. پناهنده شدن كرمون أغا                                                             45
4. وافدیة شیراز 49
5. وافدیة بغداد                                                                                            52
6. وافدیة تاتار(سال 662 ﻫ / 1264 م) 53
7. فرار و پناهندگی جلال الدین پسر دواتدار كوچك 53

بخش دوم : بررسی نقش پناهندگان و فراریان از زمان سلطنت آباقاخان تا پایان سلطنت بایدو 57

فصل اول : حركت وافدیه در زمان سلطنت آباقاخان و ملك الظاهر بیبرس                          58

1. فرار و پناهندگی خاندان ابن تیمیه ( 667 ﻫ / 1269 م ) 59
2. فرار و پناه خواهی امیر شمس الدین بهادر 60
3. وافدیة روم (آسیای صغیر) 62

الف. فراریان روم در سال 674 ﻫ  و تحریک سلطان بیبرس

برای حمله به این منطقه                                                                        62

ب. نقش معین الدین پروانه در تحریک سلطان ممالیك                            63

ج. نقش اعراب خفاجه در نبرد ابلستان                                                            66

4. نتیجة نبرد ابلستان ؛ شكل گیری دو موج از وافدیه 68

الف. وافدیه به پیش قراولی بیجر بهادر                                                           68

ب. فرار فخر الدین ابراهیم ( شیخ عراقی ) به قلمروی بیبرس                    68

5. فرار و پناهندگی خدیر المهرانی 69

فصل دوم. تحلیلی بر آمد و شد و تأثیرات گروه های وافدیه در دورة سلطنت ملك ظاهر بیبرس         70

الف. شمار و تأثیرات وافدیه در امور نظامی ممالیك                                          71

ب. تأثیرات وافدیة دانشمند، فرهیخته و هنرمند بر امور دیوانسالاری و هنری مصر     73

فصل سوم : فراریان و پناهندگان  در زمان سلطنت آباقاخان و سیف الدین قلاوون               75

1.    فرار و پناهندگی شحنة مغول به مصر(سال 680 ﻫ / 1281 م)                                75
2.     پناهخواهان سیاسی به پیش قراولی عزالدین آیبك شامی                                     77

الف : نقش نائب دمشق در یورش ایلخانان به شام                                              78

3.       به تخت نشستن سلطان احمد تكودار                                                             80

الف : وافدیه به همراهی فردی به نام شیخ علی از طایفة اویراتیه                                81

ب : وافدیة مغول ( 682 ﻫ / 1283 م )                                                     81

4.          به پادشاهی رسیدن ارغون خان بن آباقا                                                         82
5.   بررسی تأثیرات گروه های فراری و پناهنده در دوران

آباقاخان و احمد تكودار – سیف الدین قلاوون الفی                                            83

6. به سلطنت رسیدن گیخاتوخان بن آباقا                                                                      84
7.      به سلطنت رسیدن بایدو بن طراغای بن هلاكوخان                                            85

بخش سوم : بررسی نقش وافدیه، فراریان و پناهندگان در زمان جلوس غازان خان                 86

فصل اول : وافدیه و مستأمنین زمان سلطنت غازان خان                                                  87

1.            وافدیة اویراتیه ( 695 ﻫ / 1296 م )                                                              88

الف. چگونگی فرار اویرات ها به قلمروی ممالیك                                             89

ب. تعداد و شمار وافدیة اویرات                                                      90

ج. علل فرار اویرات ها                                                                  91

1. سیاسی 91

1-1  بررسی جدال های درون خانوادگی

مغولان و تأثیر آن در فرار اویراتیه                                                91

 

1-2  مقابلة غازان خان با تحركات منفی

اویراتیه در منطقة دیار بكر                                             92

2. مذهبی                                                                               93

د. محل استقرار وافدیة اویرات                                                          94

ﻫ. نفوذ اویرات ها در دولت مملوكان مصر                                           95

2. پناهندگی سولامش امیر الامرای روم و برادرش قطقطو به ممالیک مصر 97

فصل دوم : فرار امرای شام به نزد غازان خان                                                               100

1. فراریان به ریاست سیف الدین قبچاق منصوری 100

الف. نقش اویراتیه در شكست ممالیک در نبرد مجمع المروج                      101

ب. نقش امرای شام در نبرد مجمع المروج (وادی الخزاندار)                     102

ج. علت فرار امراء مصر و شام                                                         103

د. بازگشت قبچاق از اطاعت غازان خان و اطاعت از مصریان              104

2. تحلیل و بررسی امواج گروه های فراری در زمان گیخاتوخان و غازان خان                      106

بخش چهارم : بررسی نقش فراریان و پناهندگان در زمان اولجایتو و ابوسعید                       108

فصل اول : فراریان مغول در زمان سلطنت الجایتو و ملك الناصر                                       109

1. پناهندگی امیر آخوران غازان خان             109
2. فرار امیر بدرالدین جنگی بن البابا حاكم شهر آمد 110

فصل دوم : فراریان شام در زمان سلطنت اولجایتو                                                         111

1. پناهندگی امرای شام ( 712 ﻫ / 1313 م ) 111

الف. چگونگی استقبال سلطان الجایتو از فراریان شام                                         112

ب. علت گریختن امراء شام به نزد ایلخانان                                                      113

ج. نقش فراریان در حملة الجایتو به قلعة رحبه الشام                                           115

2. پناهندگی اعراب آل فضل ( بنی فضل ) به سلطان الجایتو 117

الف. پناهنده شدن سلیمان پسر امیر حسام الدین مهنا                                         117

ب. پناهندگی امیر حسام الدین مهنا                                                               118

3. پناهنده شدن پسر رئیس مكه نزد الجایتو 119

فصل سوم : فراریان و پناهندگان زمان سلطنت ابوسعید                                                               121

1. وافدیه به سال 717 ﻫ 121
2. شورش تیمورتاش و پناهندگی او به ممالیک 121

الف : علت عصیان و سركشی تیمورتاش                                                        123

ب : پناهندگی تیمورتاش و انعقاد قرارداد صلح میان ایلخانان و ممالیك                 124

3. ورود امرای شام به نزد ابوسعید 124
4. نگاهی كلی به گروه های فراری و پناهخواه از آغاز به

سلطنت رسیدن الجایتو تا پایان كار ابوسعید بهادرخان                                                   126

نتیجه گیری                                                                                                                      128

پیوست ها                                                                                                                      

شمارة یک / 1 . جدول و فهرست امواج وافدیه و مستأمنین ایلخانان                                              133

شمارة دو / 2 . جدول و فهرست فراریان ممالیک مصر و وابستگان آنها به ایلخانان مغول                     135

كتابنامه                                                                                                                          136

ABSTRACT                                                                                                               143

چكیده  

یكی از تحولات برجسته در نیمة سدة هفتم هجری / سیزدهم میلادی، برپایی حكومت ایلخانان مغول در چارچوب مرزهای سیاسی ایران است. از ویژگی های قابل توجه این حكومت، چالش های مرزی و اختلافات سیاسی- نظامی آنان با همسایة غربی خود، ممالیک مصر بود. در این میان، نقش گروه های فراری و پناهنده در بروز و تشدید خصومت میان ایلخانان و ممالیک از اهمّیت خاصی برخوردار است.

این رساله برآن است تا با بهره گیری از روش تحقیق تاریخی به بررسی توصیفی و تحلیلی نقش پناهندگان و فراریان در بروز و تداوم روابط خصمانه میان ایلخانان و ممالیك، به تبیین امواج افراد و گروه های فراری، علل تحركات و تأثیرات ناشی از فعالیت های آنان بپردازد.

مسئلة اساسی پژوهش حاضر بررسی تحركات و اقدامات گروه های فراری و پناهنده در شكل گیری و تداوم خصومت در مناسبات سیاسی _ نظامی میان ایلخانان و ممالیک می باشد. همچنین واكاوی علل و عوامل سركشی گروه های فراری، چگونگی برخورد طرفین مخاصمه با آنان و تأثیرات و تغییرات ناشی از حضور این امواج مخالف در قلمروی دشمن نیز از دیگر مسائل اصلی مطروحه در رسالة حاضر می باشد.

بررسی منابع و مآخذ نشان می دهد كه فراریان به دلایل مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی و… با ملحق شدن به طرفین مخاصمه، طی مدت شصت / 60 سال، در شكل گیری و تشدید وضعیت جنگی میان دو دولت، نقش مؤثری را ایفا كردند. از گروه های فراری و پناهنده به خوبی استقبال می شد و آنها با پیوستن به یكی از         دو دولت، علاوه بر تحریک آنان برای حمله به قلمروی طرف مقابل، امتیازات خاص و قابل توجهی را نیز دریافت كردند و موجبات تغییرات مختلف سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و … را فراهم نمودند.

 

مقدمه: طرح تحقیق

اضمحلال خوارزمشاهیان، اسماعیلیة الموت و خلافت عباسی بغداد، در زمرة برجسته ترین پیامدهای یورش مغولان به قلمروی اسلامی محسوب می شوند. تكاپوهای نظامی- سیاسی این مهاجمان موجبات شكل گیری حكومت مغولی ایلخانان را در چارچوب مرزهای ایران فراهم ساخت. با           به قدرت رسیدن منگوقاآن فرزند تولوی، امپراتوری مغول دستخوش تحولاتی بنیادین و چشمگیر گردید. متعاقب آن ایران نیز از این تغییرات در امان نماند، زیرا دستیابی به ایران راه را برای فتوحات آیندة مغولان آماده می كرد. از طرفی، هنوز برخی از مناطق خوارزمشاهی به طور كامل تصرف نشده و قدرت مغولان به طور تمام و كمال استحكام نیافته بود.

بنابراین به دستور منگوقاآن در قوریلتای سال 651 هجری / 1253 میلادی، برادر وی هلاكوخان با توجه به لزوم از سرگیری فتوحات، به ایران و سرزمین های غربی اعزام شد. هلاكوخان می بایست قلاع اسماعیلیه و مركزیّت بغداد را به عنوان دو كانون خطرساز سیاسی، نظامی و مذهبی علیه حاكمیت مغولان، تصرف كند. البته وی در ادامة مأموریت خود به شمال بین النهرین و مناطق شام و مصر         هم نظر داشت و به دنبال دستیابی به آن نواحی نیز بود. هلاكوخان با از میان برداشتن اسماعیلیة الموت در 654 ﻫ / 1256 م، و خلافت عباسی بغداد در 656 ﻫ / 1258 م، به دو هدف اساسی از پیش        تعیین شدة خود دست یافت.

هلاكوخان در ادامة فتوحات خود رو به منطقة شام نهاد، و شهرهای حلب و دمشق را       تصرف نمود. در این هنگام خبر فوت ناگهانی منگوقاآن و بروز اختلاف جهت جانشینی میان قوبیلای و       اریغ بوكا، باعث شد كه هلاكوخان به ناچار به مقّر حكومتی خویش در آذربایجان مراجعت نماید. كتبوقانویان فرماندهی سپاهیان مغول را در زمان نبود هلاكو به عهده گرفت، و در سال 658 ﻫ / 1260 م در محلی به نام عین جالوت از سپاهیان ممالیک شكست سختی خورد.

برآیند نهایی این فرایند پر فراز و نشیب چندین ساله، تشكیل حكومت ایلخانی و تثبیت آن در چارچوب مرزهای سیاسی _ تاریخی ایران بود. دولت تازه تأسیس ایلخانان طی مدت هشتاد و اندی سال موجب بروز تحولات عمیق و شگرف در معادلات منطقه ای و مناسبات بین المللی ( فرامنطقه ای ) گردید.

با استقرار ایلخانان در ایران، مرزهای این قدرت تازه تأسیس با همسایگانش اعم از مغول و    غیر مغول، عرصة بروز كشمكش و درگیری های متداوم در طول سالیان دراز بود. مهّم ترین، متشنّج ترین و در عین حال پیچیده ترین روابط خارجی ایلخانان، در سرحدات غربی آنان دنبال می شد. مهّم و متشنّج از آن جهت كه مملوكان مصر در سرحدّات خود نسبت به كمترین پیشروی ایلخانان                       واكنش نشان می دادند.

به علاوه وجود قدرت هایی نظیر سلجوقیان روم، امپراتوری بیزانس، حكومت ارمنستان صغیر، امرای شام و قبایل پراكندة عرب ( بنی فضل و بنی خفاجه ) در صحرای میان شام و عراق، اوضاع  پیچیده ای را در روابط ایلخانان و ممالیک به وجود آورده بود. اتّحاد ایلخانان با سلاجقة روم و ارمنستان صغیر و از طرفی پیوند ممالیک با امرای شام و برخی از امرای تركمان آسیای صغیر و قبایل عرب      بنی فضل و بنی خفاجه، دو جبهة مقابل را شكل داده بود، و هر یک از این نیروها می توانستند به عنوان متحد نظامی، طرفین مخاصمه را حمایت كنند.

به هر شكل، بعد از استقرار هلاكوخان در ایران و شكست سهمگین مغولان در عین جالوت،     و مقاومت سرسختانة ممالیک در برابر اقدامات توسعه طلبانة ایلخانان، طولانی ترین روابط خصمانه بین طرفین به وجود آمد. بطوریكه باعث استقرار و تداوم وضعیت جنگی بین دو حكومت به مدّت 60 سال گردید. علاوه بر لشكركشی های گسترده، كینة ایلخانان نسبت به ممالیک مصر و بالعكس به اشكال مختلف از جمله زد و خوردهای محدود مرزی، ارسال نامه های تهدید آمیز، اعزام جاسوس،             رد و بدل كردن سفرا، تلاش جهت ایجاد اتحادیة نظامی علیه رقیب و به ویژه پناه دادن به فراریان و پناهندگان تداوم یافت.

طرفین متخاصم از پناهندگان و فراریان به خوبی استقبال می كردند و حتّی در مقاطعی نیز با   دادن امتیازات ویژه و قابل توجه، سعی در جلب نظر این افراد و گروه ها داشتند. این نمایندگان از    جنبه های مختلف نظامی، سیاسی، حكومتی، اطلاعاتی، تجاری، صنعتی، هنری و … نزد حاكمان جدید خود تأثیر گذار بودند.

چکیده…………………………………………………………………………………………………… 1

مقدمه……………………………………………………………………………………………………. 2

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- بیان مسأله……………………………………………………………………………………….. 6

2-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق……………………………………………………………. 6

3-1- پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………… 7

4-1- جنبه جدید بودن………………………………………………………………………………. 9

5-1- اهداف تحقیق………………………………………………………………………………….. 9

6-1- سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………. 10

7- 1- فرضیه ها………………………………………………………………………………………. 10

8-1- ساماندهی تحقیق………………………………………………………………………………. 10

9-1-روش تحقیق…………………………………………………………………………………….. 11

10-1- روش گردآوری اطلاعات…………………………………………………………………. 11

فصل دوم: موقعیت و جایگاه مكه و كعبه قبل از اسلام

1-2- موقعیت جغرافیایی جزیره العرب………………………………………………………….. 22

2-2- موقعیت جغرافیایی مكه……………………………………………………………………… 23

3-2- موقعیت اقتصادی مكه………………………………………………………………………… 24

4-2- مكه در ادوار گذشته …………………………………………………………………………. 28

5-2- كوههای اطراف مكه…………………………………………………………………………… 28

6-2- دره های اطراف مكه………………………………………………………………………….. 29

7-2- چگونگی بوجود آمدن خانه كعبه…………………………………………………………… 43

1-7-2- حل مشكل………………………………………………………………………………….. 43

8-2 چگونگی بوجود آمدن مسجد الحرام و اهمیت آن……………………………………….. 44

9-2- جایگاه كعبه نزد ملت ها…………………………………………………………………….. 44

1-9-2- اعراب………………………………………………………………………………………… 44

2-9-2- ایرانیان……………………………………………………………………………………….. 45

3-9-2- یمنی ها………………………………………………………………………………………. 45

4-9-2- رومیان……………………………………………………………………………………….. 46

10-2- جایگاه كعبه نزد ادیان مختلف……………………………………………………………. 47

1-10-2- یهود………………………………………………………………………………………… 47

2-10-2- نصارا……………………………………………………………………………………….. 47

3-10-2- هندو………………………………………………………………………………………… 48

4-10-2- صابئین……………………………………………………………………………………… 48

5-10-2- چرا كعبه را كعبه نامیدند………………………………………………………………… 49

6-10-2- نام های كعبه در قرآن…………………………………………………………………… 50

7-10-2- چرا مكه را بكه نامیدند………………………………………………………………….. 52

8-10-2- علت نام گذاری مكه به ام القری……………………………………………………… 53

9-10- ویژگی های كعبه در قرآن…………………………………………………………………. 54

10-2- قسمتهای مقدس كعبه………………………………………………………………………. 58

1-10-2- ملتزم………………………………………………………………………………………… 58

2-10-2- مستجار…………………………………………………………………………………….. 58

3-10-2- شاذروان……………………………………………………………………………………. 58

40-10-2- حطیم……………………………………………………………………………………… 59

5-10-2- حجر اسماعیل…………………………………………………………………………….. 59

6-10-2- ناودان رحمت…………………………………………………………………………….. 59

7-10-2- مقام ابراهیم………………………………………………………………………………… 60

8-10-2- پرده كعبه…………………………………………………………………………………… 60

9-10-2- اركان كعبه…………………………………………………………………………………. 61

10-10-2- ركن حجرالاسود……………………………………………………………………….. 61

فصل سوم: مكه در دوران اسلامی

1-3-  مكه از ظهور اسلام تا هجرت……………………………………………………………… 64

2-3- تاریخ پیامبر اسلام (ص) (ولایت، بعثت، دعوت)……………………………………… 66

1-2-3- كودكی و نوجوانی…………………………………………………………………………. 66

2-2-3- كلید شخصیت محمد(ص) در نوجوانی و جوانی…………………………………… 66

3-2-3- جوانی………………………………………………………………………………………… 67

4-2-3- ازدواج……………………………………………………………………………………….. 67

5-2-3- آغاز رسالت…………………………………………………………………………………. 68

6-2-3- دعوت خصوص- پنهانی و تبلیغ عملی………………………………………………. 68

7-2-3- انذار خویشاوندان و دعوت آشكار…………………………………………………….. 69

8-2-3- دعوت عمومی و آغاز صف بندی موحدان و مشركان در مكه…………………… 69

 

9-2-3- علل مخالفت با اسلام…………………………………………………………………….. 70

10-2-3- اقدامات مشركان…………………………………………………………………………. 70

11-2-3- شگردهای مسالمت آمیز………………………………………………………………… 71

12-2-3- نیرنگ های مردم فریب و مجمع تهمت هماهنگ………………………………… 71

13-2-3- اقدامات علیه بنیان فكری نهضت…………………………………………………….. 71

14-2-3- اقدامات علیه حامیان نهضت…………………………………………………………… 72

15-2-3- انزوای سیاسی و محاصره اقتصادی …………………………………………………. 73

16-2-3- توفیق دعوت در مكه و زمینه های هجرت به مدینه………………………………. 74

17-2-3- آخرین توطئه و هجرت پیامبر(ص) به مدینه………………………………………. 74

3-3- هجرت و نقش دینی، اجتماعی و سیاسی آن……………………………………………. 75

1-3-3- تاسیس ملت و گسترش اسلام………………………………………………………….. 76

2-3-3- وحدت جامعه در سایه پیوند معنوی افراد……………………………………………. 77

3-3-3- همزیستی مسالمت آمیز در قالب نخستین قانون اساسی………………………….. 78

4-3- ماهیت جنگ های پیامبر (ص)…………………………………………………………….. 78

1-4-3- تدابیر جنگی………………………………………………………………………………… 79

2-4-3- جریان نفاق و منافقان…………………………………………………………………….. 80

3-4-3- صلح حدیبیه………………………………………………………………………………… 82

4-4-3- بركات صلح حدیبیه………………………………………………………………………. 89

5-4-3- اعلام جهانی رسالت………………………………………………………………………. 89

5-3- ایمان به راه راستین (مباهله)………………………………………………………………… 90

1-5-3- فتح مكه پایان قدرت سیاسی مشركان در حجاز……………………………………. 90

2-5-3- چاره جویی قریش………………………………………………………………………… 93

3-5-3- دستور بسیج………………………………………………………………………………… 94

4-5-3- به دام افتادن جاسوس…………………………………………………………………….. 96

5-5-3- حركت به سوی مكه………………………………………………………………………. 97

6-5-3- تاكتیک جالب ارتش اسلام………………………………………………………………. 100

7-5-3- عباس ابوسفیان را از میان اردوگاه مسلمانان می برد……………………………….. 101

8-5-3- ابوسفیان در حضور پیامبر………………………………………………………………… 101

9-5-3- مكه بدون خونریزی تسلیم می شود…………………………………………………… 102

10-5-3- ابوسفیان رهسپار مكه می گردد……………………………………………………….. 104

11-5-3- نیروهای نظامی اسلام وارد شهر می شوند………………………………………….. 105

12-5-3- شكستن بتها شستشوی كعبه…………………………………………………………… 106

13-5-3- ورود سپاه اسلام به مكه و پرچمداری علی (ع)…………………………………… 107

14-5-3- بت شكنی علی (ع) در فتح مكه……………………………………………………… 108

15-5-3- پیامبر عفو عمومی اعلام می كند………………………………………………………. 109

16-5-3- بلال اذان می گوید………………………………………………………………………. 109

17-5-3- پیامبر با خویشاوندان خود سخن می گوید…………………………………………. 110

18-5-3- سخنان تاریخی پیامبر در مسجدالحرام………………………………………………. 111

19-5-3- جنایتگران دستگیر می شوند…………………………………………………………… 113

20-5-3- زنان مكه با پیامبر بیعت می كنند……………………………………………………… 113

21-5-3- بتخانه های مكه و حوالی آن ویران می شود……………………………………….. 114

 

فصل چهارم: نقش فتح مكه در توسعه اسلام

1-4- موانع و مخالفین گسترش اسلام……………………………………………………………. 118

2-4- عوامل گسترش اسلام………………………………………………………………………… 118

3-4- فتح مكه، همان فتح مبین و فتح قریب…………………………………………………… 120

1-3-4- كسانی كه بعد از فتح مكه به اسلام روی آوردند……………………………………. 121

2-3-4- تاثیرات فتح مكه در توسعه و تثبیت اسلام…………………………………………… 123

4-4- نقش یهودیان و دیگر ادیان و نگاه قبائل و موضع گیری آنها در قبال فتح مكه….. 128

1-4-4- تحركات هوازن در مقابل اسلام و لشكركشی پیامبر(ص) به حنین……………… 128

2-4-4- غنایم جنگ و كشتگان……………………………………………………………………. 130

3-4-4- فتح آخرین سنگر مشركان(طائف)…………………………………………………….. 130

4-4-4- تسلیم شدن مالك بن عوف……………………………………………………………… 132

5-4-4- تقسیم غنایم…………………………………………………………………………………. 132

6-4-4- لشكركشی به شام(غزوه تبوك)…………………………………………………………. 133

7-4-4- گسترش اسلام در جزیره العرب در سال نهم و دهم………………………………. 135

8-4-4- آخرین سرایا………………………………………………………………………………… 137

9-4-4- وسعت و موقعیت جغرافیایی اسلام پس از فتح مكه تا رحلت پیامبر (ص)….. 139

5-4- نتیجه گیری……………………………………………………………………………………… 140

منابع …………………………………………………………………………………………………….. 143

 

چکیده:

پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه ندای اسلام در محدوده شبه جزیره عربستان، گستره قابل ملاحظه ای پیدا کرد و با پیروزی های تاریخی مسلمین بر کفار و مشرکین، حوزه اثر اسلام در    محدوده ی این شبه جزیره بیشتر نیز می شد و لازم بود تا پیامبر اکرم (ص) با حضور در مکه یک بار دیگر حضور اسلام را به نمایش بگذارد. لذا در سال ششم هجرت به قصد انجام عُمره مفرده عازم مکه شد که با ممانعت قریش مواجه و در نهایت با انعقاد قرارداد صلحی به نام صلح حُدیبیه، زمینه را برای فتوحات بعدی از جمله فتح مقتدرانه مکه فراهم نمود.

آن چه قابل تأمل است این است که چه عواملی در فتح مکه تاثیر گذار بوده و فتح مکه چه تأثیری در جزیره العرب داشته است؟ بدون شک پیروزی ها و موفقیت های مستمر سپاه اسلام به خصوص در سالهای اخیر مانند صلح حُدیبیه، فتح خیبر و رخدادهای پس از آن و هم چنین پیشجبینی های قرآن و امدادهای غیبی الهی، نقش پیامبر و شخصیت معنوی وی، دارا بودن قوای نظامی مؤثر و پا در رکاب و ایمان و توکل مسلمانان را می توان از عوامل اصلی فتح مکه دانست.

فتح مقتدرانه مکه توسط لشکریان اسلام موجب گردید که این مقطع حساس در تاریخ اسلام به عنوان نقطه عطفی به حساب آید و همواره از آن به عنوان سرمنشاء و خاستگاه بسیاری از فتوحات آتی اسلام یاد گردد. از نظر قرآن، اتمام نعمت بر پیامبر(ص) با این فتح آغاز شده که خود زمینه ساز دست یابی پیامبر(ص) به همه مقاصد بعثت و اهداف پیامبری بوده است. پیامبر اسلام (ص) با فتح بدون خونریزی مکه اثبات کرد که اسلام، نه تنها دین خشونت و اجبار نیست بلکه دین رافت و مهربانی است و با عفو عمومی و بخشش همگانی نمونه ای از اخلاق حسنه اسلامی را به نمایش گذاشت. این فتح علاوه بر فتوحات معنوی و اخلاقی، فتوحات فراوان دیگری نیز در پی داشت تا آن جا که جغرافیای اسلامی را که مختص مدینه بود به شکل قابل ملاحظه ای توسعه داد. پیامبر (ص) توانست با این پیروزی بر مکه و حکومت قریش تسلط یابد و اسلام را در آن جا به تثبیت برساند و به دنبال آن و از برکت این فتح، سرزمین های اطرف مکه که در تسلط قبیله هوازن بود مانند سرزمینهای بنی سعد، بنی خشم و بنی هلال را تحت سیطره حکومت اسلامی درآورد.

بنابر آنچه گفته شد، فتح مکه به رهبری مدبرانه پیامبر اکرم(ص) و قدرت بلامنازع لشکر مقتدر اسلام و ایمان و توکل بر خدا و استفاده از تاکتیک غافلگیری مشرکان صورت گرفت که همان منشاء        پیشرفت های بعدی و تمدن اسلامی در شبه جزیره عربستان و حتی در سایر ممالک گردید.

مقدّمه

شهر مكه در عصر جاهلیت، مركز تجاری، و از این رو، مورد توجه بود و از اقصی نقاط عالم برای خرید و فروش بدان مكان می آمدند. در عین حال، این شهر برای جهانیان آن زمان، دارای ارج و منزلتی معنوی نیز بوده است. آیات و روایات به روشنی بیان می كنند كه این شهر مركز معنوی بوده و كعبه ارج و منزلتی خاص نزد اقوام مختلف داشته است. برای مثال، به دو نمونه اشاره می كنیم:

الف. خداوند می فرماید: «وَ أَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوكَ رِجَالا وَ عَلَی کُلِّ ضَامِر یَأْتِینَ مِن کُلِّ فَجّ عَمِیق؛ و در میان مردم برای (ادای) حج بانگ برآور تا (زائران) پیاده و (سوار) بر هر شتر لاغری ـ كه از هر راه دوری می آیند ـ به سوی تو روی آورند.كه حضرت ابراهیم(ع) مأمور به دعوت مردم آن زمان به انجام مراسم حج شده است.

ب. باز خداوند در جای دیگر می فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَكاً وَ هُدًی لِّلْعَالَمِینَ.» این آیه به گفته برخی از مفسّران هم دلالت بر جنبه معنوی كعبه می كند و هم جنبه مادی آن؛ یعنی، واژه «مباركاً» (خیركثیر) بر جنبه مادی اشاره دارد و واژه هدی للعالمین بر جنبه معنوی.

رسالت پیامبر(ص) در شهر مكه آغاز شد، شهر مكه، براى ابلاغ و گسترش اسلام از زمینه‏اى برخوردار بود كه مناطق دیگر جهان از آن بى‏بهره یا كم‏بهره بودند.ویژگیهاى این منطقه از جهات مختلفى مى‏توانست در تكامل و رشد اسلام در میان مردم مؤثر باشد.

نخستین مسأله، تقدس كعبه نزد اعراب بود.كعبه‏اى كه حضرت ابراهیم(ع) بنا كرد، از قرنها قبل از بعثت، به عنوان خانه و معبدى محترم مورد توجه همگان قرار داشته و تقدس خاصى به مكه مى‏بخشید، این تقدس تا جایى بود كه در پناه و پرتو كعبه، مكه شهر امن و امان تلقى مى‏شد .از كتب تاریخى به دست مى‏آید كه كعبه نزد اكثر ملل جهان از قدیم الایام مورد احترام بوده است، ایرانیان صائبى مذهب و آشوریان،كعبه را یكى از خانه‏هاى هفتگانه و معظم جهان مى‏پنداشتند و چون كعبه بسیار قدیمى بود برخى آن را خانه «زحل» مى‏دانستند.

دومین مسأله آن كه مكه یک مركز تجارى بود و افزون بر آن كه مكیان اهل تجارت بودند  و هر سال دو مرتبه راهى مناطق شامات و یمن و حبشه براى تجارت مى‏شدند، خود مكه نیز محل رفت و آمد كاروانهایى بود كه از شما به جنوب یا از غرب به شرق مى‏رفتند، از این رو مكه محل رفت و آمد بسیارى از تجار آن روزگار بود.

سومین مسأله آن كه مكه حرم تلقى مى‏شد. وقتى ابراهیم(ع) به این منطقه لم یزرع آمد، اقدام به بناى خانه‏اى نمود،  كه «بیت الله الحرام» نام گرفت. ابراهیم(ع) پس از ساختن كعبه دعا كرد تا خدا مكه را شهرى امن قرار دهد. خداوند دعاى او را مستجاب فرمود و آنجا را «حرم امن» قرار داد چنان كه خود خداوند نیز به این شهر قسم یاد مى‏كند. علاوه بر حرمت مكه، ماه هاى حرام عاملى بود تا قبایل در ماه هاى مزبور به راحتى و با اطمینان از عدم حمله قبایل دیگر، بتوانند به مكه و بازارهاى اطراف آن بروند

چهارمین مسأله موقعیت جغرافیائى مكه نسبت به جهان آن روز بود. این شهر در میان ایران و روم در شرق و غرب، وضعیت میانه‏اى داشت و بویژه بعدها در گسترش دعوت اسلامى در هر دو سوى جهان نقش مهمى داشت.

ویژگیهاى گفته شده براى شهر مكه، سبب شد تا هم از لحاظ «خبرى» و هم از جهت «عملى» این شهر نقش مهمى را در گسترش و تمدن اسلام ایفا كند. روشن است كه تكلیف‏ پیامبر(ص) ابلاغ اسلام به مردم بود و گسترش خبرى اسلام از این نقطه به سراسر جهان و مناطق دور افتاده جزیرة العرب، خود عمل به این وظیفه مهم بود. امن بودن شهر مكه كه عرب به پیروى از ابراهیم(ع)آن را پذیرفته و مراعات مى‏كرد سهمى قابل توجه در كار نشر دعوت اسلامى داشت.

پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه ندای اسلام در محدوده شبه جزیره عربستان، گستره قابل ملاحظه ای پیدا کرد و با پیروزی های تاریخی مسلمین بر کفار و مشرکین، حوزه اثر اسلام در محدوده ی این شبه جزیره بیشتر نیز می شد و لازم بود تا پیامبر اکرم (ص) با حضور در مکه یک بار دیگر حضور اسلام را به نمایش بگذارد. لذا در سال ششم هجرت به قصد انجام عُمره مفرده عازم مکه شد که با ممانعت قریش مواجه و در نهایت با انعقاد قرارداد صلحی به نام صلح حدیبیه، زمینه را برای فتوحات بعدی از جمله فتح مقتدرانه مکه فراهم نمود.

فتح مکه، همان فتح و پیروزی است که به دنبال آن فتوحات زیادی برای پیامبر(ص) و مومنان به دست آمد. از این روست که گاه از آن به مطلق فتح یاد می شود. خداوند در آیات سوره نصر تبیین می کند که پیروزی مکه یک پیروزی و فتح تمام عیار بوده است، زیرا زمینه را برای گرایش توده های مردم فراهم آورده است، بی آن که هراسی از مشرکان مکه و فشارهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آنان داشته باشند. در حقیقت فتح مکه، همان فتح قریب و فتح مبینی است که فتوحات بسیاری را به دنبال داشته است؛ زیرا شرایط را برای یک دگرگونی تاریخی فراهم آورده است و اسلام توانسته به عنوان یک دین با دولت مقتدر در جزیره حجاز خود را تثبیت نماید.

بنابراین در فصل اول بعد از بیان اهمیت موضوع و هدفهای تحقیق به بررسی چند منبع اصلی پرداخته و در پایان واژگان کلیدی تعریف و  تفسیر شده است.