1-1) تعریف مساله    ………………………………………………………………………………………………….. 2

1-2) سفر در سیرالعباد الی‌المعاد سنایی ……………………………………………………………………. 2

1-3) سفر در هشت کتاب سپهری……………………………………………………………………………….. 4

1-4) پیشینه‌پژوهش ………………………………………………………………………………………………. 5

1-5) اهداف پژوهش ……………………………………………………………………………………………………. 7

1-6) حدود پژوهش …………………………………………………………………………………………………….. 7

1-7) پرسش‌های پژوهش …………………………………………………………………………………………… 7

1-8) شیوه‌های پژوهش ……………………………………………………………………………………………… 8

1-9) زمان‌بندی اجرای پروژه …………………………………………………………………………………….. 8

فصل دوم: چارچوب مفهومی تحقیق

2) چارچوب مفهومی تحقیق …………………………………………………………………………………… 10

2-1) سفر در لغت …………………………………………………………………………………………………….. 10

2-2) سفر در قرآن و احادیث و روایات ………………………………………………………………………11

2-3) سفر و مسافر در اصطلاح عرفانی …………………………………………………………………….. 14

2-4) انواع سفر در عرفان …………………………………………………………………………………………..15

2-4-1) سفر آفاقی(ظاهری) ………………………………………………………………………………….. 16

2-4-1-1) انگیزه‌های سفر آفاقی ………………………………………………………………………….. 16

2-4-1-2) آداب سفر از دیدگاه روایات و احادیث و عرفا …………………………………….. 18

2-4-2) سفر انفسی (باطنی) …………………………………………………………………………… 20

2-5) ضرورت دلیل و راهنما در سفرهای آفاقی و انفسی ………………………………. 22

2-6) سفر در مکتب‌های ادبی معاصر ………………………………………………………………. 24

2-6-1) سفر به اسطوره …………………………………………………………………………………… 25

2-6-2) سفر به شرق ………………………………………………………………………………………….26

2-6-3) سفر به کودکی …………………………………………………………………………………….. 27

فصل سوم: زندگی‌نامه سهراب سپهری و سنایی

3-1) زندگی سنایی ‌…………………………………………………………………………………………. 29

3-2) زندگی سهراب سپهری ………………………………………………………………………….. 32

فصل چهارم: سفر در شعر سهراب سپهری و سنایی

4-1) بررسی مفهوم سفر در سیرالعباد …………………………………………………………….. 39

4-1-1) انگیزه سفر ………………………………………………………………………………………….. 39

4-1-1-1) احساس غربت روح در این جهان و اصل آسمانی آن …………………… 40

4-1-1-2) نیاز فطری انسان  به تعالی و تکامل …………………………………………….. 41

4-1-2) مراحل و موانع سفر …………………………………………………………………………..  42

4-1-2-1) مراحل صعودی سفر ……………………………………………………………………… 42

4-1-2-2) ضرورت پیر یا راهنما ……………………………………………………………………. 45

4-1-2-3) موانع صعودی سفر ………………………………………………………………………. 47

4-1-2-3-1)گذار از موانع عالم صغیر …………………………………………………………… 48

 

4-1-2-3-1-1) جوهر خاک و صفات آن …………………………………………………….. 48

4-1-2-3-1-2) جوهر آب و صفات آن ……………………………………………………….. 51

4-1-2-3-1-3) جوهر باد و صفات آن ……………………………………………………….. 52

4-1-2-3-1-4) جوهر آتش و صفات آن …………………………………………………… 54

4-1-2-3-2) گذار از موانع عالم کبیر ………………………………………………………… 55

4-1-3) نتیجه‌ی سفر و مدینه فاضله‌ی سنایی …………………………………………… 59

4-1-4) پایان سفر و بازگشت از عروج ………………………………………………………… 61

4-2) بررسی مفهوم سفر در هشت کتاب ……………………………………………………. 62

4-2-1) مرگ رنگ ……………………………………………………………………………………… 63

4-2-2) زندگی خواب‌ها ……………………………………………………………………………… 64

4-2-3) آوار آفتاب ……………………………………………………………………………………… 68

4-2-4) شرق اندوه …………………………………………………………………………………….. 72

4-2-5) صدای پای آب ……………………………………………………………………………….75

4-2-6) مسافر ……………………………………………………………………………………………. 84

4-2-6-1) تنهایی و عشق …………………………………………………………………………. 84

4-2-6-2) انتظار برای پایان سفر …………………………………………………………….. 87

4-2-6-3) سفر به تمدن‌های کهن بشری ………………………………………………… 89

4-2-6-4) مرور سفرهای آفاقی ………………………………………………………………… 91

4-2-6-5) سفر به اسطوره طبیعت و کودکی ………………………………………….. 92

4-2-7) حجم سبز ……………………………………………………………………………………. 94

4-2-8) ما هیچ، ما نگاه ……………………………………………………………………………. 100

4-3) مقایسه مفهوم سفر در سیرالعباد و هشت کتاب ……………………………. 102

4-3-1) تفاوت‌های مفهوم سفر در سیر‌العباد‌ و هشت‌کتاب …………………… 103

4-3-2) شباهت‌های مفهوم سفر در سیر‌العباد‌ و هشت‌کتاب ………………… 106

فصل پنجم: نتیجه‌گیری

5-1) نتیجه‌گیری …………………………………………………………………………………….. 112

5-2) منابع و مآخذ ………………………………………………………………………………… 115

 

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسئله………………………………………………………………………………………………………………………… 5

1-2- اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………. 5

1-3- سؤالات تحقیق………………………………………………………………………………………………………………….. 6

1-4- فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………. 6

فصل دو.م: مبانی نظری

2-1- ادبیات تعلیمی…………………………………………………………………………………………………………………… 8

2-2- نخستین شاعران حکمت و تعلیم ……………………………………………………………………………….. 10

2-3- علم اخلاق………………………………………………………………………………………………………………………. 11

2-4- رابطه ادبیات و اخلاق…………………………………………………………………………………………………….. 13

2-5- پیشینه اندرزنامه نویسی………………………………………………………………………………………………… 15

2-5-1- انواع گوناگون اندرزنامه ها…………………………………………………………………………………………. 18

2-5-2- اندرزنامه و اندرزنامه نویسان……………………………………………………………………………………… 19

2-5-3- جایگاه اخلاق در اندرزنامه نویسی و آثار تعلیمی(قابوس نامه و سیاست نامه)…….. 20

فصل سوم: روش تحقیق

3-1- ابزار سنجش و گردآوری اطلاعات در این پایان نامه ………………………………………………….. 23

3-2- تعریف روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………….. 23

3-3- طرح نظری مسئله تحقیق……………………………………………………………………………………………… 23

3-4- ابزار سنجش و گردآوری اطلاعات………………………………………………………………………………… 31

فصل چهارم: زندگی نامه دو نویسنده

4-1- زندگی نامه عنصرالمعالی……………………………………………………………………………………………….. 33

4-1-1- تألیفات……………………………………………………………………………………………………………………….. 34

4-1-2- انگیزه عنصرالمعالی از تألیف قابوسنامه…………………………………………………………………… 35

4-1-3- مشخصات سبک و شیوه نگارش …………………………………………………………………………….. 35

4-1-4- ترجمه و چاپ قابوس نامه ………………………………………………………………………………………. 38

4-2- زندگی نامه خواجه…………………………………………………………………………………………………………. 39

4-2-1- تألیفات نظام الملک…………………………………………………………………………………………………… 42

4-2-2- انگیزه تألیف سیاست نامه:………………………………………………………………………………………… 43

4-2-3- مشخصات سبک………………………………………………………………………………………………………… 43

فصل پنجم: مضامین اخلاقی

5-1- آئین عبادی…………………………………………………………………………………………………………………….. 47

5-2- آئین عقوبت کردن و عفو کردن…………………………………………………………………………………….. 57

5-3- آئین تربیتی…………………………………………………………………………………………………………………….. 69

5-4- سیاست آئینه اخلاق……………………………………………………………………………………………………… 81

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………………. 90

منابع…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 95

 

چکیده

ادبیات تعلیمی یکی از محورهای مهم تحلیل آثار ادبی در امر نقد محسوب می شود که برای مقوله ی اخلاق اهمیت ویژه ای قائل است. سیاستنامه و قابوس نامه از آثار ارزشمند و ادبی، تاریخی و اجتماع و سیاسی مشهور زبان ادبیات فارسی هستند به این موضوع توجه نموده اند. این پژوهش با توجه به اهمیت اخلاق و تعالیم حکمی در زندگی انسان ها، بنا دارد تا به بررسی مضامین اخلاقی و حکمی این دو اثر بپردازد. لذا به همین منظور بازخوانی نکات و مضامین اخلاقی و سپس به تحلیل محتوای آن ها براساس آیات و احادیث و فرامین دینی پرداخته است. این پژوهش در پنج فصل تدبیر شده است:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: مبانی نظری

فصل سوم: روش تحقیق

فصل چهارم: زندگی نامه دو نویسنده

فصل پنجم: مضامین اخلاقی

از پژوهش فوق چنین به عمل آمد که نکته ای نیست که در آن روزگار باب ملک و ملت بی اعتنا باشد و نویسندگانی در دو کتاب ارجمند خود راجع به آن سخن نگفته باشند. علاوه بر این مواردی که معتقد هستند در این جهان روزنامه ی ملوک است روایت و حکایت گذشتگان را چاشنی سخن خود کرده اند و حلاوتی خاص به کتاب های خود بخشیدند.

پیشگفتار

ادب و هنر بر خلاف پندار بسیاری از زندگی اجتماعی می تراود و یکی از عوامل ضروری حیات اجتماعی است و پا به پای جامعه تغییر می پذیرد . بس ادب و هنر  صرفا پدیده ای نیست که ساخته  ادیب باشد بلکه باید گفت ادب نتیجه ان چیزی است که وجود دارد و به وسیله ادیب پرداخته می شود  از عواملی که در پدید آوردن  ادب نفش مهمی دارند مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و همچنین وقایع تاریخی جامعه است یعنی ادیب در جامعه به سر میبرد. و موافق مقتضیات ان جهت یابی میکند. جوامع ز ان خود را در میابد . شاید بتوان گفت سیر توفیق ادیب انست که روح زندگی مردم عصر خویش را در میابد. با ارمآنها و غمها و شادیهای آنها آشنا میشود  و نیازهای درونی معاصران خویش را درک می کند و ان را در آثار خود منعکس میکند بنابر این چنین اثری آئینه زندگی مردم همزمان ادیب است . تعهد اجتماعی هنرمند و ادیب نیز یکی از رکن های اصلی مورد بررسی در جامعه شناسی  ادبیات است  شاعر و نویسنده متعهد نارضایتی ناشی از اختلافات و ناهمگونی جامعه  را که دال بر تحولات و تغییرات ان جامعه است در اثر خود جلوه میدهد. درمیان آثار کهن  منثور فارسی ، کتب سیاست نامه و قابوس نامه  فرد اهل ادب و همه فارسی خوانان شهرت بیشتری دارد که در ادبیات فارسی ، شعر به مراتب بر نثر غلبه ورجحان داشته است و صنعت ادیب همیشه با صفت و معنای “شاعر” قرین و همراه بوده است . همانطور که شعر برخاسته از قریحه و ذوق است اما عامل نویسندگی به خصوص در روزگاران کهن انجام وظیفه و شغل بوده است  نویسندگانی مانند عنصرالمعالی ،خواجه نظام الملک طوسی همگی نویسنده دیوانی یعنی کارمند اداری روزگار خود بوده اند و نوشتن شغل و حرفه  انان  بوده است البته هنر و ابتکار موجب پیشرفت انان می شده است  و پس از نویسندگی به مقام وزارت هم رسیده اند. لذا نظام الملک طوسی وزیر نآمدار سلجوقیان کتاب سیاست نامه را به نگارش در آورد تا دستور العملی برای امر کشورداری سلطنت، حکومت باشد و این رسوم کهن بوده است. که دانشمندان و فرزانگان نظر خیر خواهانه خود را به حاکمان و والیان عرضه دارند تاانان با هوشیاری بتوانند به عدل و داد حکومت کنند و در نتیجه حکومت و سلطنتشان استوار باقی بماند .انچه پدران ما به نثر پارسی پیش از این دو کتاب نوشته اند بیشتر به تاراج حوادث رفتندو ورق های ان را باد خزان در سالیان دراز پراکنده کرده و جز نامی از انان نمانده است و انچه به دست است به دلایل بسیار با ین دو کتاب برابری نتوان کرد : نخست انانکه نویسندگان دیگر در لفظ و معنی تا این پایه ساده پسند و خوش سلیقه نبوده اند بیشتر سخنان ایشان  از حیث لفظ از ان روانی و سادگی که از هر پیدایه ای فریبنده ترو از هر زیوری اراینده تر است  دو دست ، تکلف و تصنع که روزی پسند مردم دشوارجوی بود و در این زمانه ما ناپسند است همواره در بیشتر از ان کتاب ها مایه بازار و رباینده خریدارست . اگر اندیشه  پند و اندرزی پخته اند سخنانی دور از خوی مردمی و گران و ناهموار گفته اند که به کار بسته اند ان را مردمانی بزرگ باید . دیگر انکه این دو کتاب در هر ورق شامل فواید لغوی و تاریخی بسیارست و حتی بسیاری از عادات و رسوم زمانه را که در جای دیگر نتوان یافت در خود جاویدان گذاشته و از دستبرد فراموشی باز رهانیده اند . بزرگترین مزیت این دو کتاب  بزرگوار ان است که نویسندگان انان دبیران بسیار توانا بوده و بهترین نمونه نثر فارسی قرن پنجم را از خود به یادگار گذاشته اند  که در حد خود شاهکار هایی از زبان روان و ساده دانشمندان و دبیران زبر دست ایران است .هنگامی که به حسب اشتیاق و به حسن اتفاق به خواندن کتب ارزشمند سیاست نامه وقابوس نامه توفیق یافتم ان دو را مجموعه هایی دیدم پر از نکته ها بدیع و گفته های حکمت اموز که میتوانند همچون سایر متون و آثار ارزشمند ادب فارسی راهگشای بسیاری مسائل نهفته و حقایق ناگفته باشند از سویی چون این کتب جزو واحد های درسی دانشجویان رشته ادبیات فارسی محسوب شده و حتی مطالب زیادی از ان ها در کتاب های درسی دوره متوسطه گنجانده شده است  حقیر که خود را در برابر چنین کاری عظیم و سترگ کوچکتر از ان  میدیدم که حتی فکر دست یازیدن به چنین خطر خطیری را در سر جای دهد با همه سختیهای راه و عظمت کار و قلت بضاعت علمی بر ان شدم تا در حد وسع و توان گوشه ای از حقایق و مضامین اخلاقی نهفته در این کتابها را به دوستداران علم و ادب بنمایاند و بنا به معروف که :

1-1. بیان مسأله 2

1-2. ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق. 2

1-3. اهداف تحقیق. 2

1-4. سؤال‌های تحقیق. 3

1-4-1. سوال اصلی. 3

1-4-2. سوال‌های فرعی. 3

1-5. پیشینه تحقیق. 3

1-6. شرح روش تحقیق. 4

1-7. جامعه آماری. 4

1-8. تعاریف.. 5

1-8-1. انواع ادبی. 5

1-8- 2. موضوع. 6

1-8-3. مکتب وقوع و واسوخت.. 6

1-8-3-1. خاستگاه مکتب وقوع. 8

1-8-3-2. ویژگی‌های شعر وقوعی. 8

1-9. زندگی، آثار و ویژگیهای شعر وحشی بافقی. 9

1-10. اوضاع ادبی و اجتماعی عصر شاعر. 14

فصل دوم: موضوعات دینی در شعر وحشی بافقی

2-1. توحید. 17

2-1-1.آغاز منظومه‌های وحشی با نام خداوند. 19

2-1-2. بر شمردن اوصاف الهی. 20

2-1-3. نیایش پروردگار 21

2-1-4. لطف پروردگار 23

2-1-5. ولایت مطلق پروردگار 24

2-1-6. بی نیازی خداوند. 25

2-2. نبوت.. 26

2-2-1. نعت رسول اکرم (ص) 26

2-2-2.شرع رسول اکرم (ص) 27

2-2-3. عزت و شکوه پیامبر (ص) 28

2-2-4. معجزات پیامبر. 29

2-2-4-1. معراج پیامبر. 29

2-2-4-2. شقالقمر. 32

2-2-4-3. سایه نداشتن پیامبر. 32

2-3. امامت.. 32

2-3-1. منقبت.. 33

2-3-2. منقبت امام علی (ع) 34

2-3-3. منقبت امام زمان (عج) 38

2-3-4. منقبت امام هشتم (ع) 40

فصل سوم: موضوعات فردی در شعر وحشی بافقی

3-1. عشق. 43

3-1-1. عشق حقیقی. 45

3-1-2. عشق مجازی (عشق زمینی) 52

3-1-2-1. عشق درد بی درمان است.. 53

3-1-2-2. عشق و دیوانگی. 54

3-1-2-3. عشق و بی عزتی. 55

3-1-2-4. بی پایانی عشق. 55

3-1-2-5. عقل و عشق. 56

3-1-2-6. عشق و رسوایی. 56

3-2. عاشق. 57

3-2-1. پستی و بلندی مقام عاشق. 57

3-2-2.عاشق اندوهگین و فراغ زده است.. 58

3-2-3. عاشق بیاختیار و مطیع است.. 59

3-2-4. عاشق وفادار است.. 60

3-2-5. عاشق به وصال رسیده است.. 61

3-2-6. عاشق در حال التماس است.. 62

3-2-7.  عاشق در حال تهدید به ترک معشوق است.. 62

3-2-8. عاشق دلزده و پشیمان از عشق ورزی به معشوق  است.. 64

3-2-9. عاشق مغرور است.. 65

3-2-10. عاشق خوار و بی اهمیت است.. 66

3-3. معشوق. 67

 

3-3-1. ویژگی‌های جسمی و ظاهری معشوق. 70

3-3-1-1. غمزه 70

3-3-1-2. ابرو 71

3-3-1-3. چشم. 71

3-3-1-4. قد. 72

3-3-1-5. رخسار 73

3-3-2. جنسیت معشوق. 74

3-3-2-1. معشوق زن. 74

3-2-2-2. معشوق مرد 74

3-3-2-3. معشوق کم سن و سال. 75

3-3-2-4. ویژگی‌های رفتاری معشوق. 76

3-3-3-1. بی وفا 76

3-3-3-2. بی توجه 77

3-3-3-3. پاکدامن. 79

3-3-3-4. تند خو. 80

3-3-3-5.  بی رحم و جفاکار 8

3-3-3-6. معشوق متوجه به غیر. 82

3-3-4. بی اهمیت و بی اعتبارشدن معشوق. 83

3-4. عرفان. 84

3-5.  مرثیه 87

3-6. شکواییه 91

3-6-1. شکایت از روزگار 92

3-6-2. شکایت از زندگی پر درد و رنج. 93

3-6-3. شکایت از بیتوجهی ممدوحان. 94

فصل چهارم: موضوعات اجتماعی در شعر وحشی بافقی

4-1. مدح. 97

4-1-1. مدح غیاث‌الدین محمد میرمیران. 98

4-1-2.در مدح شاه تهماسب صفوی. 103

4-1-3. در مدح عبدالله خان اعتمادالدوله 105

4-1-4. در مدح شاهزادهی آزاده شاه خلیل اللّه 106

4-1-5. مدح خان احمد. 107

4-1-6. مدح ولی سلطان. 108

4-1-7. مدح عباس بیگ گردون قدر 109

4-1-8. مدح بکتاش بیگ حکمران کرمان. 110

4-2. انتقاد 113

4-2-1. انتقاد از زاهدان ریایی. 113

4-2-2. انتقاد از ریاکاران. 114

4-2-3. انتقاد از یاران ریایی. 114

فصل پنجم: موضوعات ادبی

5-1.  طنزو هجو در دیوان وحشی. 117

5-1-1. هجو ده بافق. 119

5-1-2. هجو خر گدا 119

5-1-3. هجو خواجه 119

 

5-1-4.هجو مطبخ خواجه 120

5-1-5. هجو غضنفر گله جاری. 120

5-1-6. هجو کیدی. 120

5-1-7. هجو ملا فهمی. 121

5-1-8. حروف شراب.. 121

5-1-9.  استر گرسنه 121

5-1-10.  مانده‌ی بابا 122

5-1-11.ستور فقیر. 122

5-2. مفاخره و خودستایی. 122

5-2-1. تفاخر به معروف بودن  شعرش.. 123

5-2-2.  تفاخر به قانع بودن. 124

5-2-3. تفاخر به قدرت شاعری. 124

5-2-4.  تفاخر به یگانه بودنش… 126

5-3.  وصف.. 126

5-3-1. وصف مرغزار 127

5-3-2. وصف غار 127

5-3-3. وصف کاخ میرمیران. 127

5-3-4. وصف اسب امام علی. 128

5-3-5. وصف فصل بهار 128

5-3-6. وصف شب.. 129

5-3-7. وصف جمال. 129

5-3-7-1. وصف جمال امام علی (ع) 129

5-3-7-2. وصف جمال میر میران. 130

5-3-7-3. وصف جمال شاهزادهی آزاد شاه خلیل الله. 130

5-3-7-4. وصف معشوق. 131

5-3-7-5.  وصف شاهزاده منظور 131

 

فصل ششم: موضوع اخلاقی

6-1.پند و موعظه 134

6-1-1. توصیه به تواضع و فروتنی. 135

6-1-2. نکوهش کبر و غرور 135

6-1-3. نکوهش حرص و طمع. 136

6-1-4. نکوهش گفتن راز 137

6-1-5. نکوهش حسد ورزی. 138

6-1-6. توصیه به قانع بودن و دوری از زیاده خواهی. 138

6-1-7. ستایش علم و دانش… 139

6-1-8. توصیه به خاموشی و سکوت و نکوهش زیاده‌گویی. 139

6-1-9. اغتنام فرصت.. 139

6-1-10. نکوهش تنهایی و توصیه به یار وفادار گُزیدن. 140

6-1-11. جهان سرای جهان سرای مکافات است.. 140

6-1-12. نکوهش مال اندوزی. 141

نتیجه‌گیری. 142

عنوان                                    صفحه

چكیده 1

فصل اول: کلیات

1- كلیات 2

1-1- مقدمه 2

1-2- اهداف تحقیق 4

1-3- پیشینه ی پژوهش 4

1-4- روش انجام تحقیق 5

1-5- معرفی مهم ترین شاعران مكتب وقوع ( به ترتیب اهمیت از نظر اشعار وقوعی و واسوخت) 5

1-5-1- وحشی بافقی 5

1-5-2- محتشم كاشانی 6

1-5-3- كلیم همدانی 6

1-5-4- لسانی شیرازی 7

1-5-5- حاتم كاشی 7

1-5-6- صرفی ساوجی 7

1-5-7- میلی هروی 8

1-5-8- ولی دشت بیاضی 9

1-5-9- یقینی لاهیجی 9

1-5-10- وقوعی تبریزی 10

1-5-11- حسابی نطنزی 10

1-5-12- نقی كمره ای 10

1-5-13- هلاكی همدانی 11

1-5-14- نثاری تبریزی 11

1-5-15- شرف جهان قزوینی 12

 

فصل دوم: سیری در احوال هاشمی سِندیلَوی و چگونگی نگارش تذکره ی مخزن الغرائب

2- سیری در احوال هاشمی سِندیلَوی و چگونگی نگارش تذکره ی مخزن الغرائب 13

2-1- تذکره‌نویسی در ایران 13

2-2- جایگاه تذكره نویسی در ادبیات فارسی 14

2-3- انواع تذكره 16

2-3-1- به لحاظ استقلال یا عدم استقلال 16

2-3-2- به لحاظ موضوع 16

2-3-3- به لحاظ عمومیت یا خصوصیت 17

2-3-4 به لحاظ تشخّص 18

2-4- سیری در زندگی هاشمی سِندیلَوی 19

2-5- تذکره‌نویسی در شبه ‌قاره 21

2-6- تذكره ی مخزن الغرایب 24

2-6-1- نمونه شعر مخزن الغرایب 25

2-6-2- نمونه‌ی نثر مخزن الغرایب 26

2-6-3- نسخه های خطی مخزن الغرایب 27

2-6-4- مآخذ مخزن الغرائب 27

2-6-5- محاسن و معایب تذكره مخزن الغرایب 28

2-6-5-1- محاسن 28

2-6-5-1-1- تفصیل 28

2-6-5-1-2- مهم ترین تذكره سبك هندی و مكتب وقوع 29

2-6-5-1-3- در بردارنده‌ی منتخب شعر شاعرانی كه دیوان ندارند یا دیوانشان نایاب است 29

2-6-5-1-4- حسن انتخاب 29

2-6-5-1-5- تالیف از سوی مولفی غیر ایرانی 30

2-6-5-2- معایب 30

2-6-5-2-1- عدم رعایت امانت داری ادبی 30

2-6-5-2-2- قرابت با جُنگ و دوری از یک تذكره اصیل 30

 

فصل سوم: مفاهیم وتعاریف سبك، مكتب، مکتب وقوع و واسوخت

3- مفاهیم وتعاریف سبك، مكتب، مکتب وقوع و واسوخت 31

3-1- مقدمه 31

3-2- مکتب ادبی 31

3-3- تاریخچه‌ کلّی مكتب های ادبی 32

3-4- انواع مکتب های ادبی 33

3-4-1- كلاسیسیسم 33

3-4-2- رمانتیسم 33

3-4-3- رئالیسم 34

 

 

3-4-4- ناتورالیسم 35

3-4-5- سمبولیسم 35

3-5- تعریف سبك 36

3-6- تفاوت سبك و مكتب 37

3-7- سبک‌های ادبی در زبان فارسی 39

3-7-1- سبك خراسانی 40

3-7-2- سبك بینابین (مكتب آذربایجان) 41

3-7-3- سبك عراقی 41

3-7-4- مكتب وقوع 42

3-7-5- سبك هندی 42

3-7-5-1- عوامل پیدایش سبک هندی 42

3-7-5-1-1- مذهب 42

3-7-5-1-2- سفر به هند 43

3-7-5-1-3- توسعه‌ی اصفهان 43

3-7-5-1-4- رفاه اقتصادی 44

3-7-5-1-5- علاقه‌ی شاهان صفوی به فرهنگ 44

3-7-5-1-6- ساختار سبکی بیت هندی 44

3-7-5-1-7-پیش ‌مصرع و مصرع برجسته 45

3-7-5-2- ابهام در سبک هندی 46

3-7-5-3- دو شیوه در سبک هندی 46

3-7-5-4- شاعران معروف این دوره 46

3-7-6- دوره بازگشت 47

3-7-7- دوره مشروطه 48

3-7-8- دوره معاصر 48

3-7-9- وقوع 49

3-7-9-1- وقوع در لغت‌نامه 49

3-7-9-2- مکتب وقوع 49

3-7-9-2-1- تعریف 49

3-7-9-2-2- ویژگی‌ها 52

3-7-9-2-3- تاریخچه 52

3-7-9-2-4- شاعران معروف مكتب وقوع 53

3-7-9-2-5- لسانی‌شیرازی و وضع مکتب وقوع 53

3-7-9-2-6- نشانه های اشعار وقوعی در آثار شاعران قبل از قرن دهم 54

3-7-10- مکتب واسوخت 55

3-7-10-1- آیا مکتب واسوخت انحرافی از مکتب وقوع به شمار می‌آید یا انشعاب؟ 58

 

فصل چهارم: نشانه‌های مکتب وقوع در اشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب

4- نشانه‌های مکتب وقوع در اشعار تذکره ی مخزن الغرایب 60

4-1- بررسی تفاوت های مفهوم عشق در غزل های مكتب وقوع و سبك عراقی 60

4-1-1- تفاوت های اساسی میان غزل و تغزل 61

4-1-2- غزل حافظ: كمال جلوه های عرفانی 61

4-1-3- غزل وحشی بافقی: مضمونهای لطیف، رقت معانی 62

4-2- بررسی نشانه های مكتب وقوع در مخزن الغرایب 63

4-2-1-تعیین نشانه ها 63

4-2-1-1- چشم ( ابرو، خم ابرو، كرشمه، مژه ) 63

4-2-1-2- لب (تبسم، خنده نهانی، شكرخند و…) 65

4-2-1-3- قد وقامت 66

4-2-1-4- رفتار واندام معشوق (اعضای بدن، ایستادن، نشستن ..) 67

4-2-1-5- حضور در كوچه و بازار 69

4-2-1-6- اصطلاحات عامیانه و كوچه بازاری 70

4-2-1-7- نظر بازی 72

4-2-1-8- زندگی و مرگ 73

4-2-1-9- عشق مجازی 74

4-2-1-10- عاشق به مثابه یک انسان معمولی 76

4-2-1-11- سرسنگینی با معشوق 79

4-2-1-12- تهدید، شکوه و اعتراض 80

4-2-1-13- اعتراض به زیادی رقیبان 82

4-2-1-14- دلسوزی برای معشوق 83

4-2-1-15- یاد آوری خوبیهایی كه در حق معشوق شده است 83

4-2-1-16- یاد آوری معایب و كاستی های معشوق 84

4-2-1-17- اظهار شادمانی به خاطر فراغت از عشق 84

4-2-1-18- وسواس و دقت در گزینش یار 85

4-2-1-19- جنسیت معشوق 85

4-2-1-20- بیان عریان احساس در شعر؛ گریه (غم، گریستن و اشك) 87

4-2-1- 21- زبان روان و بیان ساده 89

 

فصل پنجم: نشانه های مکتب واسوخت دراشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب

5- نشانه های مکتب واسوخت دراشعار تذکره‌ی مخزن الغرایب 90

5-1 -مقدمه 90

5-2- نشانه های واسوخت 90

5-2-1-كاربرد گروه واژگانی واسوخت( واسوختن، واسوزد، واسوخت، وانسوختن و…) 91

5-2-2- روی برگرداندن از معشوق 93

5-2-3- دور شدن از كوی یار 94

5-2-4- ترك معشوق با یادآوری خطاهایش 95

5-2-5- برگزیدن یار دیگر به هدف انتقام گیری از معشوق 96

5-2-6- نفرین 97

5-2-7- هجو پیشگی و هزالی 98

5-2-8-مدح گریزی و آزادگی 99

5-2-9- استفاده از زبان روز 100

5-2-10- تکرار بن مایه های ویژه 102

5-2-11- شاهد بازی 103

 

فصل ششم: نتیجه‌گیری

6- نتیجه‌گیری 109

6-1- نتیجه‌گیری 109

6-2- پیشنهادات 111

فهرست منابع 112

چكیده

تذكره مخزن الغرایب در سال 1803 میلادی توسط احمد علی خان هاشمی سندیلوی تالیف شده و شامل احوال و آثار 3148 تن از شاعران پارسی گوی تا اوایل قرن سیزدهم هجری است كه البته بخش عمده ی این شاعران مربوط به قرن دهم تا سیزدهم هستند. این كتاب یكی از بزرگترین تذكره های ادبیات فارسی است. و اوضاع و احوال فرهنگی،اجتماعی و سیاسی مردمان ایران، افغانستان، عراق، پاكستان و برخی كشورهای آسیای میانه را در بردارد.

     از این رو این تذكره جایگاهی ارزشمند در مطالعات ادبی قرن دهم و یازدهم دارد. و منبع مناسبی برای اشعار سروده ی دو مکتب وقوع و واسوخت -که در این دوره رواجی در اوج داشته است- محسوب می شود. حضور حالات فیزیكی و رفتار روزمره معشوق، استفاده از اصطلاحات و تعبیرات عامیانه، روی گردانی عاشق از معشوق، حضور معشوق مذکر در غزل، ظهور و افول عشق همگی نشانه های ظهور و جایگزین شدن نوعی عشق زمینی و ملموس به جای عشق آسمانی و دست نیافتنی سبك عراقی و از ویژگیهای فکری مکتب وقوع است كه در این پژوهش با استناد به شواهد شعری استخراج شده از مخزن الغرایب مورد بحث قرار گرفته اند

واژه های كلیدی: مخزن الغرایب، مكتب وقوع، شعر واسوخت، عشق، واقعیت.

1-1- مقدمه

مكتب وقوع در ربع اول قرن دهم شكل گرفت و در نیمه دوم همان قرن به اوج خود رسید و تقریباً تا ربع اول قرن یازدهم ادامه داشت. چاره ای كه شاعران این دوره از برای نوآوری و رهایی از ابتذال و تقلید اندیشیده بودند در اساس و به لحاظ نظری جالب است ولی در آن چند «اما» است. آنان تشخیص داده بودند، كه شعر سبك عراقی از واقعیت دور شده و كاملاً جنبه ذهنی و تخیلی یافته است و در زیر بار سنن ادبی در حال فناست. پس باید به سوی حقیقت گویی و واقعیت(وقوع) بازگشت. پس اساس شعر مكتب وقوع این است كه وقایع بین عاشق و معشوق و حالات آنان مبتنی بر واقعیت باشد. اما مسئله اصلی، اشتباه شاعران مكتب وقوع در مسئله بازگشت به حقیقت و واقعیت گویی در این بود كه واقعیت را تحت تأثیر سابقه غزل پردازی فقط طرح ماجرای عاشق و معشوق می پنداشتند. و به دیگر واقعیت های پیرامون خود توجه نداشتند. گذار سبک هندی غالباً از گذرگاه سبک وقوع است، وقوعی که پیشاهنگ و طلایه‎دار سبک هندی بود که از نیمه دوّم قرن نهم آغاز‎شد. بذر سبک هندی، در مزرعه‌ی وقوع، نُخست تنك رویید. از آغاز قرن دهم، در ابتدا کم‎ و بیش و سپس کاملاً جانشین آن شد، سرچشمه سبک هندی هرچه باشد، مکتب وقوع، بستر آن است. در مکتب وقوع، شاعر تجربه‎ای را که خود کرده و بر وی واقع شده است، در شعر خویش نشان می‎دهد و در ایجاز، فصاحت را فدای «مضمون‎یابی» نمی‎کند. به همین روی، در شعر کسانی چون محتشم، وحشی، هلالی‌جغتائی و بابافغانی، ارادت به سعدی را به وضوح می‎بینیم، دیگر آنکه در مکتب وقوع، توالی معنی ابیات، حتّی در غزل، حفظ می‎شود در حالی که در سبک هندی به سبب آنکه مضمون‎سازی و خیال‎بندی نازک، محور کوشش و حتّی جوشش شاعر است، توالی معنایی ابیات کمتر به چشم می‎خورد.( صفا،1353، ج400:3).

 وقوع‌گویی یکی از ویژگی‌هایی است که در واقع پل ارتباطی بین سبک عراقی و هندی محسوب می‌شود. اغلب مكتب وقوع را مقدّمه‌ی سبك هندی دانسته‌اند. واقعه‌گویی یا مكتب وقوع عبارت است از وارد كردن تجارب واقعی مربوط به عوالم عشق و عاشقی در شعر به گونه‌ای كه از اغراق و تخیّلات دور و دراز بركنار باشد. این سبك در نزد برخی از شاعران این دوره به واسوخت معروف شد. واسوخت عبارت است از عكس‌العمل قهر و عتابی كه عاشق در برابر بی‌وفایی یا ناسپاسی معشوق نشان می‌دهد( همان: 245).

نگارنده در نوشته پیش رو تلاش دارد تا به معرفی مضامین به کار گرفته شده در دیوان او از جمله مدح که آینه تمام نمای چگونگی وضع حاکم بر جامعه آن روز است بپردازد و این کار با مطالعه در تاریخ ادبیات و کتابهای مختلف آن عصر که نشان دهندة چگونگی فکر و اندیشه و خصوصیات اخلاقی، اجتماعی شاعر بوده ، صورت گرفته است.

واژه های کلیدی : سروش، دیوان، مضامین

       1-1 – مقدمه

1-2- اهداف پژوهش

1-3-پیشینة پژوهش

1-4-روش تحقیق

مقدمه:

    در هر هنری پدیده ای خاص به عنوان مادة خام برای آفرینش به کار گرفته می شود. در موسیقی، نقاشی و… از حرکات اندام و در تئاتر از بازیگری و تقلید استفاده می شود.

برای آفرینش آثار ادبی، زبان را به عنوان مادّۀ خام به کار می برند و با آن مفاهیمی والاتر و فراتر از آن چه در کاربرد معمولی و سادۀ خود دارد، بیان می دارند موضوع ادبیات، مطالب معمولی روزمرّه یا مباحث علمی و تاریخی نیست، بلکه اندیشه ایست والا که هر چند از طبیعت و زندگی الهام گرفته ولی با جادوی خیال به صورت شعری زیبا یا داستانی دل انگیز در آمده و چنان طراحی و ساخته و پرداخته شده و از روانی و وحدت و هماهنگی و تناسب و شیوایی و درخشش برخوردار گشته که از هر واقعیتی زیباتر و مؤثر تر و دل فریب تر شده است.

در زبان ادبیات، واژه­ های زبده و خوش آهنگ و درخشان و فاخر به یاری تشبیه و استعاره در قالب­های هنری و خیال انگیز ریخته می­شوند. نویسنده و شاعر که اندیشه والا در سر و آرزویی خیال انگیز در دل دارد، با تصویر سازی و صحنه پردازی می­کوشد تا اندیشه و احساس خود را به زیباترین و رساترین صورت ممکن به خوانندۀ خود القا کند و خواننده را بدون آن که خود آگاه شود، به راهی که می خواهد بکشاند.

برای هر دوره ای نیز مسائل خاصی از درجة اهمیت بالاتری نسبت به سایر مسائل قرار دارند به عنوان مثال برای دوران فردوسی پاس داشت زبان فارسی.

پس کسی که می­خواهد شاعر یا نویسنده شود، باید هم اندیشه ای بزرگ و والا داشته باشد و هم احساس و تخیلی نیرومند و هم قدرت خلاقیتی شگرف، علاوه بر این­ها باید از قدرت بیان و توان استفاده از فنون هنری برخوردار و به رموز ادبیات آگاه باشد، تا بتواند اندیشه و احساس خود را به گونه­ ای هنرمندانه سازمان بخشد و به رشته کلام بکشد.

شعر ادبیات فارسی در طول سالیان دراز با توجه به مقتضیات زمانی، مانند آینه­ای تمام نما به انعکاس جریان­های مختلف سیاسی و اجتماعی پرداخته است. چرا که شاعر چشم بینا و حساس جامعه است و حوادث و رویدادها را بهتر از هر کس می­بیند و آنها را به بهترین شیوة ممکن به تصویر می­کشد. سروش اصفهانی شاعری است که در اوج دورة بازگشت ظهور کرد و توانست خود را یکی از بزرگترین شاعران این دوره معرفی نماید و از آن جا که شاعران سعی می­کردند بنا به خواسته پادشاهان و بزرگان عصر شعر بسرایند، سروش از این قضیه مستثنی نبوده و همانند شاعران عصر به مداحی پرداخته و در این زمینه سنگ تمام گذاشته است و در این پایان نامه سعی بر آن است تا مضامین مختلف به کار گرفته شده در دیوان سروش اصفهانی مورد بحث قرار بگیرد و به صورت روشن نشان داده شود.

این مضامین عبارتند از:

مدح، هجو، مرثیه، شکوائیه، وصف، تهنیت، عرفانی، فلسفی، کلامی، نجومی و … و بیشترین موضوعی که سروش در آن داد سخن داده مدح است که به حد اعلای خود رسیده است.

این کار در پنج فصل به شرح زیر انجام شده است:

فصل اول: شامل سه بخش، اهداف پژوهشی، پیشینة پژوهشی و روش تحقیق است.

 

 

فصل دوم: نگاهی به سبک بازگشت که در موضوعات زیر تنظیم شده است. مکتب وقوع، پیش قدمان نهضت ادبی، اصول مکتب بازگشت، تثبیت و رواج مکتب بازگشت، عوامل مؤثر در پیدایش نهضت بازگشت، پیشروان تجدد ادبی، شعر ضد بازگشتی و زبان نهضت بازگشت.

فصل سوم: تحت عنوان زندگی نامة سروش در موضوعات زیر تنظیم شده است:

شرح حال، اخلاق سروش، ممدوحان سروش و شعر سروش از نظر زبانی، فکری و ادبی که خود به دو بخش ویژگی های دستوری و لفظی تقسیم می شود.

فصل چهارم: که موضوع اصلی پژوهش است به شرح و بررسی کلی مضامین و قصاید سروش پرداخته و در 10 بخش تنظیم شده و به شرح زیر می­باشد.

مدح، مرثیه، تهنیت، علوم مختلف: « فلسفه، نجوم، عروض، عرفان، کلام، وعظ و پند و اندرز، اجتماع» شکوائیه، دینی، وصف و تاریخ که در هر بخش به ذکر شواهد و اشعار اشاره شده است.

فصل پنجم: نتیجه گیری از مطالب بیان شده است.

1-2-اهداف پژوهش

با توجه به اهمیت شعر و شاعری و تأثیر فراوانی که شاعران با اشعار و سروده های خود بر روحیه و اخلاق افراد جامعه و روزگار خویش داشتند بر آن شدم تا به تحقیق و جستجو در دیوان سروش اصفهانی که یکی از شاعران برجستة سبک بازگشت است، بپردازم و مضامین و مفاهیم اصلی و تأثیرگذار بر مردم روزگار وی را استخراج نمایم. بر این اساس، با اندکی تأمل در دیوان شاعر و همچنین مطالعة کتب مختلف دورة شاعر، تقسیم بندی این مضامین متنوع را مورد بررسی قرار دهم و به این نتیجه برسم که قصاید سروش به ترتیب و نسبت اهمیت آنها شامل چه موضوعاتی می باشند و چون اغلب این قصاید مدح و ستایش بزرگان بوده، این شاعر گران قدر در مدایح خویش به چه مسائلی توجه کرده است؟

هدف از نگارش این پایان نامه درک مضامین نهفته در اشعار سروش و روشن ساختن این مفاهیم در آن و ارائه بسامد مضامین و هم چنین پی بردن به نوع جهان بینی وی با توجه به آنچه در میان اشعارش آمده است. از آن جا که سروش شاعر دوره ی بازگشت است بنابراین بسیاری از مضامین نهفته در اشعار قدما را به کار برده است و این اشعار قدما به عنوان یکی از منابع اصلی شعر اوست و باید به تبیین این منابع بپردازیم تا بتوانیم اشعار او را درک کنیم و هم چنین با تأثیرپذیری سروش از دیگران در حوزة مضامین آشنا شویم. وی شاعری مداح است و کمتر به مسائل زمان خود پرداخته و اگر مسائل آن روز را مطرح کرده بسیار سطحی از آن گذشته است و در این تحقیق بر آن شدیم تا به بررسی مضامین موجود در شعر او بپردازیم.

 

1-3-پیشینة پژوهش

در رابطه با سروش اصفهانی و شعر او مطالبی به وسیله پژوهشگران نوشته شده است، از جمله احمد خاتمی درکتاب تاریخ ادبیات دورة قاجاریه و نیز آرین پور درکتاب از صبا تا نیما در مورد این شاعر مطالبی آورده­اند که سه صفحه بیشتر نیست. ولی مطالب مفیدی که در خور توجه باشد نیاورده­اند. «براون» درکتاب تاریخ ادبیات خود او را شاعری گمنام معرفی می­ کند و تنها به تاریخ وفات او اشاره کرده و یک سطر بیشتر راجع به او سخن نگفته است.

مقالاتی که در مجلات راجع به این شاعر یافت شد به طور اختصاصی به مضامین شعر او اشاره نکرده ­اند و تنها به آوردن یکی دو بیت در خلال مقالات خود بسنده کرده ­اند و بیشتر از زندگی او سخن گفته­اند برای نمونه:

1- مجله یغما ، 1327، شماره 5 و 3، دوره اول، ص 201 تا 202، جلال همایی مقاله­ای در مورد زندگی سروش آورده است.